Lynch. 
Najpierwszej Pomocy WASHINGTON, D.C. 
WASHINGTON, D.C. SKRÓCONY ZBIÓR PRAWIDEŁ AMERYKAN- 
SKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 
DLA 
NAJPIERWSZEJ POMOCY 
PRZEMYSŁOWE WYDANIE SKRÓCONY ZBIÓR PRAWIDEŁ AMERYKAŃSKIEGO 
CZERWONEGO KRZYŻA 
DLA 
NAJPIERWSZEJ POMOCY 
PRZEMYSŁOWE WYDANIE 
LYNCH I SHIELDS KRÓCONY ZBIÓR PRAWIDEŁ AMERYKANSkTEGO 
CZERWONEGO KRZYŻA 
DLA 
NAJPIERWSZEJ POMOCY 
p.-,. 
PRZEMYSŁOWE WYDANIE 
PODRĘCZNIK NAUKOWY 
PRZEZ 
f 
MAJORA C. JLYNCH 
MEDYCZNY KORPUS, ARMIA Z S. 
I 
IGO LTA. m. j. shields 
MEDYCZNY KORPUS REZERWOWY, ARMIA Z. S. 
PRZERZĄDZONY I INDOSOWANY PRZEZ AMERYKAŃSKIEGO 
CZERWONEGO KRZYŻA 
49 ILUSTRACYE 
PHILADELPHIA 
P. BLAKISTON’S SON & CO. 
1012 WALNUT STREET 
1911 Copyright, 1911, by P. Blakiston’s Son & Co. 
1'ransrerred from the Librarj 
•f Congress under Sec. 59, 
Oapyriffht Act ®f Mch. 4, liot 
Press of 
The New Era Printing companf 
Lancaster. Pa. PRZEPISANY 
PRZEMYŁSOWEJ ARMJI 
W 
ZJEDNOCZONYCH STANÓW W AMERYCE PRZEDMOWA. 
Wszyscy ci, którzy chcą nauczyć się pierwszych sposobów 
ratowania ludzi skaleczonych lub poranionych,—muszą najprzód 
zapoznać się z pewnymi niezbędnymi faktami.—Te właśnie naj- 
potrzebniejsze fakta podajemy w kaźdem wydaniu niniejszej 
książeczki. 
Najrozmaitsze takie fakta i wypadki wydarzają się między 
rozmaitemi osobncmi klasami pracowników czyli robotników, 
—więc też i różne osobne o nich drukować będziemy książeczki, 
—stosowne dla każdej osobnej klasy pracowników,—i postaramy 
się, aby w nich podawać fakta, właściwe takim odrębnym 
klasom pracowników. 
Niniejsze wydanie jest t. zw. “Wydaniem Przemysłowem,” 
przeznaczonem dla pracowników (robotników), zatrudnionych 
w różnorodnym przemyśle. 
Niniejsza książeczka drukowana będzie w językach: Polskim, 
Litewskim, Włoskim i Słowackim, a także i w Angielskim 
języku,—tak, że może być czytana z wielką korzyścią przez 
wszystkich Górników (majnerów). Spodziewamy się, że 
format niniejszej książeczki spodoba się wszystkim,—a 
prócz tego,—aby książeczkę tę uczynić tanią i przystępną w 
cenie dla największej liczby pracowników i robotników,— 
staraliśmy się wydać ją jaknajtańsyzm kosztem. 
W książeczce tej znajdziecie rady i przepisy, podane przez 
najdoświadczeńszych instruktorów i specyalistów doraźnego 
ratowania w różnych niebezpiecznych wypadkach. Jeden z tych 
specyalistów cały swój czas i całą swą pracę poświęca Górnikom 
VII VIII 
PRZEDMOWA. 
(majnerom) jako urzędnik ochronnego Stowarzyszenia Czer- 
wonego Krzyża,—drugi zaś autor specyalista, piszący, niniejszą 
książeczkę jest szefem (przełożonym) Wydziału Pierwszej 
Doraźnej Pomocy w temże samem Stowarzy szeniu Czerwonego 
Krzyża, które ma swoje branże, bióra i urzędników swoich po 
wszystkich Stanach Zjednoczonych. Obaj ci autorowie i 
instruktorowie przekonali się, że te książeczki, pouczające o 
tern, jak nieść pierwszą pomoc i ratunek w nieszczęśliwych 
wypadkach,—przyniosą wielką korzyść i pomoc wielu a wielu 
robotnikom w razie jakiegoś nieszczęśliwego wypadku. 
A nie jest znów rzeczą tak trudną nauczyć się sposobów 
pierwszego ratunku w niebezpiecznych wypadkach; do 
tego trzeba tylko: dobrej woli i szczerej chęci nauczenia się 
tego,—tak z czytania o tern, jak i z praktycznej instrukcyi, 
którą to właśnie naukę i praktyczną instrukcyę znajdzie każdy 
w tej książeczce. 
Należy jednakże pamiętać, że samo tylko czytanie bez prak- 
tykowania nie wystarczy w tym razie i że oprócz czytania 
instrukcyi, trzeba jeszcze czynnie wykonywać sposoby pier- 
wszego ratowania choć na zdrowym swoim towarzyszu pracy, 
tak, jak gdyby ten był rannym lub pokaleczonym,—najlepiej 
zaś,—jeśli można,—czynność taką wykonywać pod okiem i 
dozorem znającego się na tern dobrze nauczyciela czyli instruk- 
tora. 
W poprzedniem wydaniu tej książeczki zaznaczonem było to, 
że ważną bardzo rzeczą jest zapobieganie wszelkim nieszczęśliwym 
wypadkom i to znów wyraźnie zaznaczamy i w niniejszem 
wydaniu,—lepiej bowiem jest zapobiegać naprzód chorobom i 
przypadkom, niż potem leczyć takowe,—lecz gdy się te wyd- 
arzą, to bardzo dobrą jest rzeczą wiedzieć: jak w nich udzielić 
pierwszej, najpotrzebniejszej pomocy i ratunku. 
Mamy nadzieję, że ci co czytają niniejszą książeczkę odniosą PRZEDMOWA. 
IX 
bodajby tę tylko korzyść, że starać się będą zawsze chronić i 
ratować swoich bliźnich i osoby sobie drogie. 
W tej książeczce podają autorzy najgłówniejsze rady i nauki 
ratowania w wypadkach, zaczerpnięte z dawniejszych wydań, 
jak również i z głównej książki “Przepisy Ratunku,” podane 
przez Narodowe Amerykańskie Stowarzyszenie Czer- 
wonego Krzyża. ROZDZIAŁY. 
ROZDZIAŁ I. 
Budowa i mechanizm ciała. 
Ciało; Kości; Stawy; Muskuły; Obieg krwi; System od- 
dychania; Trawiący system; System nerwowy; 
Peszczególne zmysły; Skóra 1-19 
ROZDZIAŁ IŁ 
Materyały dla najpierwszej pomocy. 
Bandaże; Kompresy; Plaster, Collodium i inne pod- 
obne substanzye; Kleszcze; Turnikiety; Gorące i 
zimne okłady; Wewnętrzne środki natychmiastowe; 
Środki aby spowodować wymiotów 20-50 
ROZDZIAŁ III. . 
Powszechne zalecenia dla udzielania najpierwszej 
POMOCY. WTRZĘSNIENIE 51-56 
ROZDZIAŁ IV. . 
Uszkodzenia przy których skóra nie jest ani przeszyta 
ANI PRZECIĘTA. 
Potłuczenia; Zwichnienia; Wywichnięcia i złamania. . 57-80 
ROZDZIAŁ V. 
Uszkodzenia przy których skóra jest przeszyta albo 
PREZŁAMANA. 
Rany i krwotok; Wewnętrzny krwotok; Krew z nosa; 
Brzuszne rany; Rany w których zostaną cudze ciała 81-101 
XI XII 
ROZDZIAŁY. 
ROZDZIAŁ VI. 
Zranienia od miejscowych skutków gorąca zimna i elek- 
tryczności . 
Opalenia i oparzenia, zawierając opalenia od elektrycz- 
ności. Odmrożenie 102-108 
ROZDZIAŁ VII. 
Nieświadomość, częściowa i zupełna i otrucie. 
Wtrząsnienie; Wtrząsnienie elektryczne; Zemdlenie; 
Otrucie alkoholiczne; Apopleksya i zranienie 
mózgu; Udar słoneczny i wyczerpanie sił z powodu 
gorąca 109-130 
ROZDZIAŁ VIII. 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH 131-150 
ROZDZIAŁ IX. 
Przemysłowe wypadki. 
Ranienia na koleji; Ranienia w kopalniach; Ranienia 
we fabryce i warsztacie; Rany od elektrycznych 
przerządow; Hernja i przepuklina 151-170 
ROZDZIAŁ X. 
Organizacya nauki o najpierwszej pomocy. 
Klasy; Stowarzyszenia; Porządek nauki; Ubiegania się 
i Egzaminacye Czerwonego Krzyza co do udzielania 
najpierwszej pomocy i Świadectwa 171-181 
Index 183-186 WSTĘP. 
Statystyka odnosząca się do przemysłowych wypadków w 
Stanach Zjednoczonych nie jest ani zupełna ani dokładna, ale 
powszechnie się wierzy że około 500,000 osób zostanie zabitymi 
albo uczynionymi niezdolnymi. To, całkiem nie licząc osobistą 
stratę i tę dla rodzin y i przyjaciół, szacując przeciętną zdolność 
zarobkową na tylko $500, znaczy rzeczywistą stratę dla społe- 
czeństwa $250,000,000 rocznie. Że się powszechnie uznaje 
niebezpieczeństwo wypadków jako bardzo wielkie pokazuje 
się przez fakt że w r. 1908, zapłacono $22,392,072 w nagrodach 
towarzystwom asekuracyjnym dla zabezpieczenia od odpowied- 
zialności. Rejestr śmierci samych kolej i dla ostatnich dwud- 
ziestu lat, sięgając od 1888 do 1907, dosiągnął 153,366. Suma 
zabitych w tym czasie przewyższa zebranie zabitych w związ- 
kowej armii we wojnie obywatelskiej. Umieszczając te liczby 
we formie tabliczki, mamy tę różnicę: 
Od 1888 do 1907—Koleje: 
Zabitych 153,366 
Ranionych 1,042,486 
Od 1861 do 1865—w związkowej armii: 
Zabitych 110,070 
Ranionych 2 75-175 
Głowa i szyja. 
Z niemieckiej statystyki o tym przedmiocie, które są bardzo 
starannie zebrane, się pokazuje, że większa liczba przemysłowych 
wypadków, 57.95 procent, jest spowodowana niedbałością 
zatrudnionych albo pracodawców, i 42.05 procent, mniejsza 
liczba, niechybnym ryzykiem zatrudnienia. 
XIII XIV 
WSTĘP, 
Sądzi się że w tym kraju 66 procent wypadków pochodzą op 
niedbatości ze strony zatrudnionych albo pracodawców, i 34 
procent od niechybnego ryzyka zatrudnienia. 
Nie jest dlatego potrzebnem dowodzić, że się uwaga zwrócona 
na uczenie się, jak zapobiedz wypadkom, opłaci. I nie jest 
niczem trudniejszem dowieść, że wiadomość o najpierwszej 
pomocy się opłaci. W pewnych kopalniach w Pennsylvanii 
uczyło się górników udzielanie najpierwszej pomocy ranionym 
dobrze i powszechnie. Ta instrukcya.i to sama o sobie spowodo- 
wała zniżenie wypłat za słabość i śmierć o 50 procent, albo o 
połowę. To znaczy że zostało dowiedzionem, że jeżeli zatrud- 
nieni znają najpierwszą pomoc, prawdopodobność ich uzdrowie- 
nia się dwa razy pomnaża. 
Z tego co się powiedziało zdaje się być dosyć jasnem, że są 
tysiące ludzi w naszych przemysłach, którzy są narażeni na 
zranienie i że wielki procent może uniknąć zranienia użyciem 
więcej ostrożności, i że jeżeli się zranienie otrzymało, wiadomość 
o najpierwszej ponfocy zmniejszy śmierci i pokaleczenia. 
Zawsze pamiętaj że leczenie udzielone w pierwszych kilku 
chwilach może rozstrzygnąć czy pacyent będzie żył czy umrze; 
ale, z drugiej strony, nie próbuj udzielać leczenie, które by 
miało być tylko udzielane zręcznym lekarzem i nie omieszkaj 
zawołać doktora jeżeli potrzeba. Pamiętaj tćż, że uczenie się 
najpierwszej pomocy składa się nietylko z uczenia co robić, ale 
in z uczenia co nie robić. SKRÓCONY ZBIÓR PRAWIDEŁ AMERY- 
KAŃSKIEGO CZERWONEGO KRZYŻA 
DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
PRZEMYSŁOWE WYDANIE. 
ROZDZIAŁ I. 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
Robotnik, aby był w stanie naprawić swą maszynę, musi 
akuratnie wiedzieć jak jest zrobioną i jak działa. To jest akurat- 
nie wiadomość którą by chirurg miał mieć o ludzkiem ciale. 
To ostatnie jest jednak tak nadzy czajnie zkomplikowanym 
mechanizmem, że potrzeba miesiący i lat aby nabyć taką wiado- 
mość. Na szczęście nie jest potrzebnem dla studenta najpier- 
wszej pomocy zaiść daleko do tych przedmiotów. Jego zabiegi 
aby ulżyć cierpienie by miały być ograniczone do leczenia 
wypadków. Aby to udzielić rozumnie jest potrzebnem wiedzieć 
w porównaniu mało o budowie i mechanizmie ludzkiego ciała, 
albo, w technicznych wyrazach, o anatomii i fizyologii. 
W tym rozdziale się znajdą wszystkie fakty o tych dwóch 
przedmiotach które są potrzebne dla studenta najpierwszej 
pomocy. Ale nawet tej w porównaniu prostej anatomii, 
którą musi znać, nie można się nauczyć ze samych książek. 
Co jest tutaj powiedziane miało by być dlatego uzupełnione 
starannym studowaniem szkieletu i kształtów jego ważniejszych 
kości i swego własnego ciała albo, lepiej; ciała kamrata. Tak 
się mogą położenia i stosunki ważniejszych układów jaśnie 
1 2 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
wyobrazić w jego myśli. Dobre mapy takie jak te Czerwonego 
Krzyża mogą być zrobione wielką pomocą dla niego w tym 
związku. 
CIAŁO. 
Ciało się składa z twardych i miękkich części. Kości są 
twarde części i muskuły i wewnętrzne organy, takie jak serce, 
płuca, wątroba, etc. stanowią miękkie części. 
KOŚCI. 
Kości są twarde i silne i razem tworzą szkielet. 
SZKIELET— 
Tworzy mocną i stałą framę dla ciała. 
Podtrzymuje i niesie miękkie części. Chroni żywotne 
organy od zranienia. Daje przymocowanie dla muskułów. 
Tworzy stawy tak że ruchy są możliwe. 
Szkielet się dzieli na trzy części: 
1. Głowa, złożona z cranium, kościstej skrzyni która 
zawiera i chroni mózg; i z Twarzy, z oczami, uszami, nosem i 
ustami. Jedyna poruszalna kość w głowie jest dolna szczęka. 
2. Tułów, który jest podzielony na dwie części musku- 
łowy m przedziałem—błoną brzuszną. Górna część jest klatka 
piersiowa, która zawiera esophagus albo gardziel płuca, serce 
i nięktóre wielkie naczynia krwionośne. Dolna część jest 
brzuch, w którym się znajdują żołądek, wątroba, nerki, pęcherz, 
strzewa i inne organy. 
Tułów jest utworzony z kilku kości które są zajmujące dla 
studenta najpierwszej pomocy. 
Kolumna pacierzowa, mocny słup z kilkoma zgięciami, składa 
się z pewnej liczby kości zwanych vertebrae z miększą osnową, 
zwaną (kręgosłup) chrząstką między niemi. Przy dolnym KOŚCI. 
3 
Fig. 1.—Szkielet. (Holden.) 4 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
końcu, kolumna pacierzowa korńczy się w szyrokiem sacrum 
albo kości lutowią i zaostrzonem coccyx. Kolumna pacierzowa 
podtrzymuje głowę i żebra i sama jest podtrzymywaną na 
miednicy. 
Zebra, w liczbie 12, tworzą większą część ścian klatki pier- 
siowej. Wszystkie żebra są połączone z tyłu z kolumną pacier- 
zową, ale dwie niższe po każdej stronie są krótsze nież ostatnie i 
nie są przyłączone do niczego na przodzie. Tych 10 górnych po 
każdej stronie są złączone z kością piersiową. 
Kość piersiowa albo sternuni jest płaska kość, kształtu sztyleta, 
która tworzy przód klatki piersiowej. Nagórze tworzy stawy 
z obojczykiem albo clavicula, będąc w tym celu naciętą po obu 
stronach. 
Miednica jest wielka, silna, koścista szalka utworzona z 
kości biodra (ilia) na przodzie i na stronach i częściowo w tyle, 
gdzie jest zamknięty przez sacrum i coccyx. Podtrzymuję tułów i 
tworzy stawy z dolnemi członkami. 
3. Kończyny zawierające 2 górne i 2 dolne członki. Każdy 
górny członek jest utworzony ze Scapula albo łopatki, 
płaskiej, trójkątnej kości w tyle ramienia; clavicuły albo 
obojczyka, zgiętej długiej kości umieszczonej poziomo przez 
górną część piersi nad pierwszem żebrem; Humerusu, kości 
górnego ramienia; Radiusu i Ulnu, tych dwóch kości przedra- 
mienia; i ręki, która ma 8 małych, nieprawidłowych kości 
w carpus albo napięstku, pięć metacarpalnych kości w samej 
ręce, i 14 kości, phalanges, w palcach i w dużym palcu. 
Każdy dolny członek tworzą: Femur albo kość uda; Patella 
albo nakolanek; Tibia i Fibula, te dwie kości w nodze; i stopa. 
Stopę tworzą: Tarsus ze siedmioma nieprawidłowymi kościami, 
które tworzą piętę, część kostek u nogi, i przegub stopy, 5 
metatarsalnych kości dla środka nogi; i palce u nogi ze 14 
kościami, phalanges. STAWY. 
5 
Zasadnie zajęcie które kości mają dla studenta najpierwszej 
pomocy jest że mogą być złamane albo przełamane, jeden z 
maj zwykłej szych wypadków. (Zobacz Złamania, str. 63.) 
STAWY. 
Gdzietylko dwie albo więcej kości są w zetknięciu albo doty- 
kają się jedna drugiej, one tworzą staw. Końce kości twor- 
zących staw są pokryte gładką, osnową zwaną chrząstką, tak 
że się mogą poruszać bez tarcia jednego o drugi. Stawy są 
eiaśnie zamknięte giętkim woreczkiem, kapsla, która wydziela 
olejną ciecz. Ta ciecz wygładza staw akuratnie jak olej działa 
w maszynie. Ścięgna stawu są silne, włókniste pasy, które 
trzymają kości razem. Najważniejsze stawy do studowania 
są biodro i łopatka, które są stawy z kulą i tulejką mające możność 
ruchów we wszystkich kierunkach, i łokięć, napięstek, kolano i 
kostki u nogi, stawy zawiasowe. Te mają tylko ruch naprzód 
i na zad jak prosty zawias. 
Stawy są ważne dla studenta, bo kości mogą być wytrącone 
z miejsca albo wywichnięte ze stawów. (Zobacz Wywich- 
nięcia, str. 59.) 
MUSKUŁY. 
Ruchy kości w stawach są spowodowane muskularni. 
Muskuły, mięsna część albo mięso, tworzą dwie piąte części 
ciała co do wagi. Są utworzone z czerwonych włókień, które 
mają siłę do skracania albo ściągania, także jeżeli jeden koniec 
muskułu jest ustalony i muskuł się ściągnie, drugi koniec będzie 
ciągnął i poruszał cokolwiek do czego jest pryzymocowany. 
Robieniem tego muskuły powodują wszystkie ruchy ciała. 
Naprzykład biceps, ten wielki muskuł na przodzie górnego 
ramienia, ściągnięciem powoduje zgięcie stawu łokciowego 6 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
Fig. 2.—Muskuły. (Brubaker.) OBIEG KRWI. 
7 
podniesieniem przedramienia bliżej do górnego ramienia. 
Wszystkie muskuły są trochę naciągnięte bo inaczej prędki 
ruch by był niemożliwy. Niektóre muskuły są przymocowane 
do kości ścięgnami albo suchemi żyłami. Te są silne włókniste 
sznury. Można ich dobrze widzieć w napięstku. 
Muskuły są dwojakiego rodzaju: Dobrowolne muskuły, takie 
jak te ramienia i nogi-te są pod kontrola woli; i nie dobrowolne 
muskuły, takie jak serce-te pracują niezawiśle ad woli: Zpowodu 
tego mądrego rozporządzenia przyrody wszystkie żywotne 
działania postępują aniż byjmy byli zmuszeni myślić o nich. 
Dobrowolne muskuły są o wielkim interesie i przy złamaniach 
i przy wymknięciach, bo ich ciągnienie powoduje wytrącenia i 
ich opór przedstawia główną przeszkodę przy równaniu złamań 
i przy wyprostowaniu wymknięć. (Zobacz Złamania i Wymk- 
nięcia, str., 63 i 59.) 
OBIEG KRWI. 
Serce.—Aby krew dosiągnęła wszystkie części ciała jest, 
rozumie się, potrzebnem aby jakaś siła ją popędzała. Ta jest 
dostarczana sercem, które nie jest siedliskiem uczuć, ale najzręcz- 
nięj obmyśloną pumpującą maszyną. 
Serce jest blisko wielkości męzkiej pięści i jest umieszczone 
w klatce piersiowej między płucami. Jest to dęty, muskularny 
organ z klapami, które się zamykają i zapobiegają płynięciu 
krwi nazad, wszystka jego siła będąc zużytą aby posłać krew 
naprzód. Bicie serca które czujemy w klatce piersiowej jest 
tegoż ściąganie się którem się robi mniejszem wewnątrz, 
tak wypędzając krew do najdalszych części ciała. Gdy się 
serce ściągnęło, rozszerza się czy staje się większem wewnątrz i 
klapy się otworzą, tak że się może napełnić krwią. Najbliższe 
ściągnięcie znowu wypędzi krew naprzód i tak dalej jak długo 
osoba jest żywą. 
Serce się ściąga zwykle około 72 razy na minutę. 8 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
Chociaż jak się właśnie stwierdziło, serce jest pumpą, nie jest 
pojedynczą ale podwójną pumpą, będąc podzielone na dwie 
zupełnie odrębne połowy muskularnym przedziałem. Lewa 
strona serca albo lewa pumpa, popędza krew ciałem, a prawa 
strona popędza ją tylko płucami. 
Naczynia krwionośne.—Szereg zamkniętych rurek, albo 
naczyń krwionośnych, jak się ich nazywa, przenoszą krążącą 
krew. Są trzech rodzajów: i, Tętnice; 2, Naczynia włoskowate, 
i 3. Żyły. 
i. Tętnice.—Wychodząc z lewej strony serca jest naj- 
większa tętnica w ciele—Aorta. Ta silna rurka jest prawie 
dość wielką ze można wsunąć duży palec mężczyzny do niej, 
jeżeli jest odłączoną od serca. Ona się wcześnie rozdziela na 
gałązki stające się coraz mniejszymi co do wielkości, aż na koniec 
dosiągnie najdalsze części ciała. Miałoby się także pamiętać, 
że mniejsze gałązki tętnic się hojnie łączą jedna z drugą. Krew 
przechodzi od serca do aorty i ztąd do mniejszych tętnic, nie 
stałym prądem, ale falami. Bicie tych fali powoduje puls, 
który można czuć nie tylko na napięstku i skroni, ale też wszędzie 
gdzie tętnica jest dość blisko do powierzchni ciała. Naturalnie, 
jeżeli tętnica jest przecięta, to nie będzie stały prąd płynący z 
niej, ale krew będzie wypędzana wytryskami albo strumykami. 
Ściany tętnic, zwłaszcza tych wielkiego kalibru, zostają osobno 
gdy rozdzielone. 
Ponieważ bieg krwi w tętnicach jest precz od serca do kończyn 
i głowy, jeżeli tętnica jest przecięta, aby zastawić krwawienie, 
tętnica musi być ściśnięta albo po stronie serca albo na samym 
krwawiącym punkcie. Ciśnienie na drugiej stronie przecięcia, 
jak można łatwo zrozumieć, nic nie pomoże jak dalece chodzi o 
zastawienie krwawienia z tętnicy. Też jest potrzebnem cisnąć 
na tętnicę na bliższej albo stronie serca tak blisko do krwawiącego OBIEG KRWI. 
9 
punktu jak tylko można. To jest ponieważ tętnice w ich 
gałęziach i rozgałężeniach łączą się, i jeżeli się robi ciśnienie na 
tętnicę daleko nad punktem krwawiącym, tyle gałęzi mogą 
przyprowadzić krew do niej między punktem ciśnienia i krwawią- 
cym punktem że się wielką ilość krwi straci, mimo faktu, że 
główna gałęż jest zatamowana ciśnieniem na daleki punkt. 
Nie jest to jednak w każdej części ciała że tętnice są położone 
•dosyć blisko do powierzchni, aby ich można sciśnąć w ich obiegu. 
Co więcej, jest potrzebnem przy ściśnieniu arteryi wybrać 
punkt gdzie bliska kość podaje twardą powierzchnię do której 
przycisnąć. Dlatego musi student najpierwszej pomocy znać, 
naprzód położenie i bieg głównych tętnic a, po drugie, punkty, 
na których ciśnienie będzie skutecznem. 
Aorta ma trzy wielkie gałęzie które są szczególnie zajmujące 
dla studenta najpierwszej pomocy. Jedna z tych, żyła główna 
(carotid), dostarcza krew do głowy i szyj i; druga podobojczy- 
kowa (subclavian) do górnej kończyny; i trzecia, biodrowa 
(femoral) do dolnej kończyny. 
Następująca tabliczka podaje pewne potrzebne pouczenie 
względem tych tętnic i ich gałęzi. 
Tętnica. 
Bieg. 
Punkt na którem użyć 
ciśnienie. 
Żyła główna. 
Twarzowa' (galęż żyły 
głównej). 
Skroniowa (gałęż żyły 
głównej). 
Od górnego, zewnętrzne- 
go obrębku kości 
piersiowej do kąta 
szczęki. 
Przekątnie przez dol- 
ną szczękę z dołu do 
góry. 
Do góry, pół cala przed 
uchem. 
Głęboko. Na dół i w tył, 
jeden cał od zewnę- 
trznej strony grdyki 
(jabłka Adama). 
Na twarzy, jeden cal 
przed kątem dolnej 
szczęki. 
Na. czaszce, bezpośred- 
nio przed górną 
częścią ucha albo na 
skroni. 
Głowa i szyja. 10 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
Fig. 3.—Tętnice i punkty ciśnienia. OBIEG KRWI. 
11 
Górna kończyna. 
Tętnica. 
Bieg. 
Miejsce na którem użyć 
ciśnienie. 
Pod-obojczykowa. 
Napoprzek środka 
Głęboko. Na dół i w 
pierwszego żebra do 
pachy. 
tył przez środek ob- 
ojczyka na pierwszem 
żebru. Naprzód by 
się miało ściągnąć 
ramię na dół. 
Kamienna (gałęż 
Zstępuje wzdłuż we- 
Do humerusu przez uch- 
gałęzi żyły podob- 
wnętrznej strony 
wycenie i ciągnienie 
ojczykowej) 
muskułu biceps; 
mniej więcej w linii 
ze szwem surduta, 
akuratnie pod środek 
fałdy u zgięcia łokcia. 
bicepsu na zewnątrz. 
Albo przy łokciu 
włożeniem ciasnego 
zwitku sukna albo 
zwiniętego bandażu 
do zgięcia łokcia, i 
zgięciem ramienia do 
góry jak najwięcej 
można. 
Dolna kończyna. 
Biodrowa. 
Kolan (przedłużenie 
biodrowej tętnicy). 
Nadół wzdłuż uda od 
miednicy do kolana, 
linia od środku linii 
między punktem bio- 
dra i środkiem mied- 
nicy przodem do we- 
wnętrznej strony ko- 
lana. 
Nadól w środku przes- 
trzeni w tyle stawu 
kolan. 
Na kość biodrową wy- 
soko na wewnętrz- 
nej stronie w linii 
podanej około trzech 
cali pod górnym koń- 
cem linii. 
W zgięciu kolana jak 
się opisało dla łokcia. 
Krwawienie z tętnic jest zawsze ważniejszem nież inne krwa- 
wienie, ponieważ krew wyrzucana w strumykach z przeciętej 
tętnicy przy każdem ściągnięciu serca jest prędko straconą. 
Krew która wytryska z tętnicy jest zawsze jaśnie czerwonego 12 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
koloru, bo krew z tętnic jeszcze nie straciła charakterystyczną 
jasną czerwoność krwi nasyconej tlenem z płuc. 
2. Naczynia włoskowate.—Tętnice, idąc dalej i dalej od 
serca, stają się mniejszymi i o cieńszych ścianach, aż na koniec 
się kończą jeszcze mniejszemi naczyniami które się nazywają 
naczyniami włoskowatemi, od łacińskiego słowa znaczącego włos. 
Naczynia włoskowate tworzą wszędzie delikatną siatkę naczyń, 
i dają skórze ten różowy kolor. Lekkie ciśnienie na skórę 
spowoduje okazanie się białej plamy. To jest ponieważ ciśnienie 
wypędziło krew ze siatek włoskowatych naczyń i widać białą 
skórę zamiast różowego koloru spowodowanego obecnością 
krwi w naczyniach włoskowatych. W naczyniach włoskowatych 
puls, albo fala od ściągania się serca, się już nie pokazuje, bo te 
delikatne, podobne do włosów rurki łamią te fale. Lekkie cię- t 
cia albo ukłucia skóry są dostateczne aby rozdzielić niektóre 
naczynia włoskowate i dlatego, aby spowodować krwawienie, 
Naturalnie, zpowodu maleńkich rozmiarów tych naczyń, 
krwawienie z nich, wyjąwszy z bardzo wielkiej powierzchni, nie 
jest niebezpieczne dla życia. Naczynia włoskowate rozgałęźają 
się tak obficie, że ciśnienie użyte aby zastawić krwawienie z 
naczyń włoskowatych, aby było skuteczne, musi być zrobione 
na punkcie krwawiącym. 
Krew utracona z naczyń włoskowatych już nie jest koloru 
jaśnie czerwonego jak ta z tętnic, ale jest cokolwiek ciem- 
niejszą. 
3. Żyły.—Naczynia krwionośne, które wracają krew do 
serca z punktów najbardziej oddalonych od tegoż nazywają się 
żyłami. Można ich łatwo poznać jako niebieskie linie pod 
skórą. Naczynia włoskowate się łączą aby tworzyć małe żyły, 
te się łączą aby tworzyć większe żyły, i nakoniec te naczynia 
stają się bardzo wielkiemi nim wstąpią do prawej strony serca. OBIEG KRWI . 
13 
Najlepiej znaną z wielkich żył jest prawdopodobnie gardłowa 
żyła szyji. Krwawienie z przeciętej żyły jest ciągłym prądem 
zamiast strumykami, jak się rzecz ma przy krwawieniu, z 
tętnic, i jest to głównie przez tę różnicę że się rozróżnia żyłowy od 
tętnicowego krwotoku. Żyłowa krew, też, jest ciemna, koloru 
niebieskawo czerwonego, bo tlen w prądzie krwi jest stracony 
przy przejściu naczyniami włoskowatemi. Podczas gdy krwa- 
wienie z żył nie przedstawia tego prawie strasznego widoku jak 
krwawienie z tętnic, można stracić niebezpieczną ilość krwi z 
wielkiej żyły. Ponieważ bieg krwi w żyłach jest w kierunku 
serca, przy zastawianiu krwawienia z nich się nigdy nieśmi 
robić ciśnienie po stronie w kierunku serca, ale na punkcie 
krwawiącym albo po stronie precz od serca. 
Krew.—Krew jest cieczą, która przenosi odpowiednio 
przygotowany pokarm, tlen i ciepło aby karmić i grzać wszystkie 
części ciała, z których także oddala zbyteczne materyały dla 
ostatecznego wyrzucenia. Te działania trwają ustawicznie jak 
długo życie trwa. Skrzepłość albo zsiadłość jest właściwością 
krwi, która jest najwięcej zajmującą dla studenta najpierwszej 
pomocy. Dokąd krew krąży w żyjących naczyniach ona 
zostanie płynną, ale jak tylko ten wpływ jest usunięty, ona 
skrzepnie się albo zsiednie się, tak dążąc do zatamowania 
krwawienia. Można lekko widzieć, że jeżeliby przyroda nie 
dostarczała tej ochrony, najlżejsze zadraśnięcie dostateczne aby 
wyciągnąć krew by się skończyło utratą wszystkiej krwi w ciele. 
Miara utraty by była uregulowaną poprostu wielkością otworu, 
akuratnie jak jest ta wody płynącej z rury. Bardzo rzadko się 
znajdzie osoba, której krew się nie skrzepnie. Ci ludzie się 
nazywają “Krwawcami,” i oni często zakrwawią się na śmierć 
od nieznacznego zranienia, takiego jak wyrwanie zęba. 
Aby się wiedziało co robić aby zastawić krwawienie, jest 
potrzebnem wiedzieć, jakie warunki sprzyjają albo przeszka- 14 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
dzają skrzepnięciu się krwi. Pierwszy co do ważności, aby się 
krew skrzepnęła, jest spokój w porównaniu. Pryskający promień 
krwi nigdy się nie skrzepnie chyba gdzie upadnie i dlatego 
spoczywa. Wolne wystawienie na powietrze także sprzyja 
skrzepnięciu się. Zsiadłości się także prędzej uskuteczni zetknię- 
ciem się z cudzymi osnowami, zwłaszcza jeżeli ofiarują wiele 
miejsc na których się skrzepłości mogą utworzyć. Gaza jest 
dobrym przykładem takiego materyału. Pajęczyny są też, a 
one były bardzo używane nawet przez chirurgów nim się nieb- 
ezpieczeństwu od brudu w ranie tak dobrze rozumiało. 
Dla dalszego rozważania tego przedmiotu, zobacz krwotok, 
str. 8l. 
SYSTEM ODDYCHANIA. 
System oddychania składa się z nosa i ust, krtani i płuc.* 
Wszystkich tych organów z wyjątkiem płuc można uważać 
poprostu jako przejścia dla powietrza idącego do i wychodzącego 
z płuc. Naturalnie cokolwiek zastawi to powietrze w jego biegu 
będzie przeszkadzało dostarczaniu powietrza do płuc i kompletne 
zatamowanie się skończy wczesną śmiercią od duszenia albo 
uduszeniem. 
Na górnym końcu krtani jest larynx, część której znamy 
jako wystającą grdykę (jabłko Adama) w gardle. Ponieważ 
krtań jest na przodzie i gardziel jest za nią, pokarm przechodzący 
do ostatniego musi przejść przez górny koniec krtani i dostał by 
się do niej gdyby jakaś ochrona niebyła opatrzoną. Ta jest 
dostarczoną przez nagłośnię, muskularną klapę albo zasłonę, 
która wpadnie w pozycyę, przykrywając górny koniec krtani 
tak, że zwykle pokarm się do niej nie dostanie. Czasem jednak 
nagłośnia tego nie zrobi, zwłaszcza jeżeli się połyka szybko albo 
jeżeli się próbuje mówić podczas połykania. W takim razie 
duszenie nastąpi od pokarmu dostającego się do krtani, albo, TRAWIĄCY SYSTEM. 
15 
prostemi słowami, połykało się kiepską drogą. Zabiegi aby dać 
pokarm albo wodę osobie nieświadomej też się skończą duszeniem 
jej, bo jego nagłośnia się nie zamyka. 
Płuca można opisać jako dwa miękie, gąbkowate układy, z 
których każdy jest podobny do worka co do kształtu i jest 
złożony z komórek powietrznych, otoczonych wieloma naczyniami 
krwionośnemi; czasem się ich przyrównuje do wiązki winogron. 
Płuca są ciasno zamknięte w klatce piersiowej, tak że gdy wklę- 
słość klatki piersiowej się zwiększa albo zmniejsza co do wiel- 
kości, ten sam skutek się wywoła względem samych płuc. 
Pewne muskuły są bardzo ważne przy napełnianiu i wypróżnianiu 
klatki piersiowej i płuc. Zwykle muskularny ruch składa się 
poprostu z działania, jakby miechów, klatki piersiowej i ruchu 
błony brzusznej do góry i nadół. Aby jednak klatka piersiowa 
mogła być powiększoną do największej objętości, nięktóre 
muskuły górnej kończyny się też muszą przyczynić. Aby to 
mogli uczynić, podniesie się ramiona pionowo nad głowę, tak że 
pewne muskuły przymocowane do ściany klatki piersiowej i do 
górnych kończyn, gdy te ostatnie są ustalone, podniesą żebra 
i tak zwiększą klatkę piersiową. Klatka piersiowa jest też 
elastyczną i bezpośrednie ciśnienie na nią zmniejszy jej rozmiar 
i tak wypędzi powietrze z płuc. (Zobacz Sztuczne Oddychanie, 
str. 107.) 
Miara oddychania jest 16 na minutę. 
Płuca napełniają krew powietrzem albo tlenem. Małe naczy- 
nia krwionośne, otaczające powietrzne komórki, których wdy- 
chane czyste powietrze na koniec dosiągnie, przenoszą ciemną 
krew która straciła swój tlen w ciele. Ta krew otrzymuje tlen 
z czystego powietrza i wraca się do serca jako jasna tętnicowa 
krew. Powietrze które jest wydychane z płuc nie tylko straciło 
swój tlen dla krwi, ale też otrzymało pewne nieczystości od 
ostatniej. 16 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
TRAWIĄCY SYSTEM. 
To jest system, którym się pokarm przyjmuje i przygotowy- 
wuje dla użytku ciała. Z ust pokarm wstępuje do esophagus 
albo gardzielą, przez który przechodzi do żołądka i potem do 
małych i wielkich strzew z których się pozostałość wypędza. 
SYSTEM NERWOW Y. 
Przez system nerwowy czynności i działania rozmaitych 
części ciała się wykonują, regulują i kontrolują. Ten system 
jess w rzeczywistości podwójny. 
Jedna część się składa z mózgu, 
kolumny pacierzowej i z nerwów 
połączonych z niemi, i druga jest, 
tak zwany sympatyczny system 
nerwowy. 
POSZCZEGÓLNE ZMYSŁY. 
OKO. 
Oko jest organem widzenia. 
Jest kulą otoczoną trzema ok- 
ryciami. Przykrywając źrenicę 
na przodzie jest delikatna błona, 
nazwana conjunctiva (błona łącz- 
ąca). Ochrony tćj błony się 
dostarcza powiekami jeżeli są 
zamknięte, ale jeżeli są otwarte, ona jest bardzo podległa zranieniu 
i wstąpieniu cudzych ciał. O tych się pospolicie mówi jako 
o “czemś w oku.” Z powodu czułości conjunctiwy powodują 
wiele boleści i strapienia. Sama źrenica jest dobrze chroniona 
od zranienia, bo jest położona głęboko w głowie i brwi wiszą 
Fig. 4.—Oko. {Potter’s Analomy.) nad nią. Spiczaste przedmioty mogą jednak do niej wstąpić. 
Jeżeli to się wydarzy prawie zawsze srogie uszkodzenie nastąpi. 
UCHO 
17 
Ucho jest środkiem słyszenia (słuchu). Prowadząc od zewnę- 
trznego ucha, które widzimy, jest słuchowy kanał, który się 
UCHO. 
Fig. 5.—Ucho. {Gould's Diclionary.) 
kończy w bębenku. Przełamanie bębenka jest bardzo poważnym 
wypadkiem bo z tego wynika głuchota. Jest spowodowanem 
głośnym wstrząśnieniem blisko ucha, albo umieszczaniem 
przedmiotów, zwłaszcza spiczastych, w kanale słuchowym, jako 
też słabością. 18 
BUDOWA I MECHANIZM CIAŁA. 
SKORA. 
Skóra okrywa całe ciało. Pod nią jest tłustna warstwa, 
wyścielenie, które pomaga jej zapobiedz umknięciu gorąca cieles- 
nego, które się utwarza chemicznymi procesami wewnątrz ciała. 
Jedna z najważniejszych czynności skóry jest działać jako 
obrona przeciw wprowadzeniu zarodków do tkanek ciała. Zarod- 
ki nie mogą przejść nieprzełamaną skórą, i każde zranienie 
któremu towarzyszy przełamanie skóry robi wyłom w tej 
obronie i jest dlatego o wiele poważniejsze. 
PYTANIA. 
1. Z czego się ciało składa? 
2. Co jest szkielet i co robi jako część ciała? 
3. Z jakich części jest głowa utworzona? 
4. Na jakie dwie części dzieli się tułów i co każda zawiera? 
5. Opisz kolumnę pacierzową; żebra; kość piersiową; i miednicę. 
6. Z jakich kości jest górna kónczyna utworzona? Dolna kończyna? 
7. Co jest staw? 
8. Jakie ruchy mają stawy? Podaj przykład stawu na wzór 
kuli i tulejki i zawiasowego. 
9. Co są muskuły? 
10. Co jest celem muskułów? 
11. Co jest różnica między dobrowolnymi i nie dobrowolnymi musku- 
larni? 
12. Jakie jest znaczenie muskułów względem złamań i wymknięć? 
13. Jakiem jest przyznaczenie serca? Opisz jego działalność. 
14. Co jest bicie serca i jak często się powtarza? 
15. Jakie są różne klasy naczyń krwionośnych; opisz każdą. 
16. Jakie są znaki krwawienia z tętnicy? 
17. Przy krwawieniu z tętnicy, gdzie byś cisnął, i dlaczego? 
18. Podaj punkty ciśnienia dla następujących tętnic: Głównej 
(carotid), twarzowej, skroniowej, pod-obojczykowej, ramiennej (2), 
biodrowej i kolan. 
19. Jakie są znaki krwawienia z naczyń włoskowatych? 
20. Jakbyś zastawił krwawienie z naczyń włoskowych, i dlaczego? 
21. Jakie są znaki krwawienia z żył? PRAKTYCZNE ĆWICZENIA 
19 
22. Jakbyś zastawił krwawienie z żył? 
23. Co jest krew? Co robi? 
24. Opisz skrzepnięcie się krwi? 
25. Co pomaga aby się krew zsiadła? 
26. Zczego się składa system oddychania? 
27. Dlaczego byś niedał pokarmu albo wody nieświadomej osobie? 
28. Opisz czynność płuc? Co jest zamiarem płuc? 
29. Co jest zamiarem systemu trawiącego? 
30. Co jest zamiarem systemu nerwowego? 
31. Co może spowodować przełamanie bębenka? 
32. Dlaczego coś w oku powoduje tak wiele boleści i strapienia? 
33. Co jest zamiarem skóry? 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
(Aby uczynić takie ćwiczenia cennemi, będzie zwykle potrzeba 
“przedmiotu” na którym ilustrować. Powinno się postarać w tym celu 
o małego chłopca albo można poprosić o ochotnika z pomiędzy człon- 
ków klasy.) 
Pokaż kości na mapie szkieletu. 
Pokaż niektóre z muskułów na przedmiocie i wytłumacz czynność 
muskułów przy złamaniach i wymknięciach. 
Pokaż obieg Krwi na mapie. 
Pokaż punkty na których się powinno robić ciśnienie na tętnice, na 
przedmiocie. 
Wyobraź na przedmiocie czynność muskułów przy oddychaniu. 
Opisz oko na przedmiocie. ROZDZIAŁ II. 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
Bandaże; kompresy; szczepki; obwiązki; gorąco; 
zimno; podniecacze; emetyki. 
Jest prawie tak ważnem dla robotnika odpowiedzialnego za 
kierowanie maszyną aby wiedział, jak zrobić praktyczny użytek 
z narzędzi, które potrzebuje aby ją naprawić, jak jest aby wied- 
ział jak maszyna jest zbudowaną i jak działa. To jest również 
prawdziwem dla studenta najpierwszej pomocy. Dlatego ten 
rozdział jest poświęcony dla jego narzędzi i materyałów do 
naprawiania. 
BANDAŻE. 
Bandażów się używa dla następujących celów: 
Aby utrzymać opatrzenie w miejscu. 
Aby ustalić szczepki. 
Aby zastawić krwawienie ciśnieniem. 
Jako temblaki. 
Jakikolwiek bandaż się używa, trzeba być ostrożnym aby go 
nie umieszczono zanadto ciasno. Powinien być mocny i bez- 
pieczny, ale nieśmi być tak ciasny aby cisnął i ściągał na którem- 
kolwiek miejscu, bo to będzie przeszkadzało krążeniu krwi przez 
odcięcie zasobu krwi, i jeżeli się zostawi bandaż na miejscu 
przez jakiś czas, nawet tak srogie zranienie jak umartwienie 
albo rzeczywiste zginięcie tej części, mogą być spowodowane. 
Jakikolwiek bandaż może być przymocowany guzem, albo 
być przypięty albo przyszyty. Jeżeli się używa szpilki, woli się 
20 BANDAŻY. 
21 
bezpieczną szpilkę, bo lepiej trzyma i jest mniej prawdopodo- 
bieństwa że się człowiek zadraśnie nią, nież przy szpilce z niech- 
ronionym szpicem. 
Powinno się zawsze używać węzeł rafowy bo jest bezpieczny, 
zamiast węzła babuni. Aby zawiązać węzeł rafowy postępuj 
Fig. 6.—Węzeł rafowy. (Davis.) 
jak następuje: Trzymaj końce bandażu w obu rękach; obwiń 
koniec trzymany w prawej ręce przez ten trzymany w lewej; 
potem obwiń koniec teraz trzymany w lewej ręce przez ten 
trzymany w prawej i przeprowadź go przez pętlicę. Jeżeli masz 
Fig. 7.—Węzeł rafowy. (Davis.) 
do wyboru, węzeł powinien być umieszczony gdzie nie powoduje 
niewygodę dla pacyenta i gdzie go można łatwo dosiągnąć. 
Rodzaje bandażów używanych sa: 
Trójkątne bandaże. 
Zwinięte bandaże. 
Specyalne bandaże. 
Trójkątny bandaż.—Trójkątny bandaż może najlepiej 
pasuje dla powszechnej pracy przy najpierwszej pomocy, bo go 22 
MATERYALY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
można łatwo zrobić, nie jest trudno zastosować jako tymczasowe 
opatrzenie i że nie jest prawdopodobnem że go się przyłoży tak 
ciasno że spowoduje uszkodzenie zastawieniem obiegu krwi. 
Trójkątny bandaż woli się zro- 
bić z niebielonej bawełnianej 
tkaniny, chociaż każda silna tka- 
nina będzie odpowiednią. Prze- 
ścieradła, powłoczki, serwetki i 
chustki są wszystkie używane w 
razie wypadku. Jest pożąda- 
nem aby kawałek tkaniny dla bandażu był kwadratowy, strony 
nie mniej nież 34 do 38 cali. Fałduje się przekątnie i przetnie 
się we fałdzie; rozumie się że to da dwa trójkątne bandaże. 
Chociaż zrobionych trójkątnych 
bandażów można łatwo kupić jedy- 
na korzyść którą posiadają jest, 
że największa część ich ma ilus- 
tracye pokazujące sposoby zasto- 
sowania wydrukowane na nich. 
Trójkątny bandaż można zasto- 
sować dwoma sposobami: 
Rozwinięty. 
Złożony. (Sfałdowany.) 
Rozwinięty znaczy, że się ban- 
daż używa w kształcie całego trój- 
kąta. 
Aby złożyć weźmie się cypel trójkąta do środka przeciwnej 
strony a potem się bandaż złoży potrójnie, podług długości. 
Jest, rozumie się, potrzebnem zdecydować się w każdym 
wypadku zranienia jakim szczególnym sposobem będzie trójką- 
tny bandaż użyty i osoby wyćwiczone w jego używaniu są 
bardzo zręczne przy przystosowaniu go do szczególnych wypad- 
Fig. 8.—Trójkątny bandaż. 
Fig. 9.—Trójkątny bandaż dla ra- 
mienia. (Esmarch i Kowalzig.) BANDAŻY. 
23 
kow. Pewne ustalone sposoby znaleziono jednak przez doświad- 
czenie być powszechnie pożytecznymi, a te będą teraz opisane. 
Najważniejsze użycia rozwiniętego 
trójkątnego bandażu są następujące: 
1. Temblak dla ramienia. 
Umieść jeden koniec bandażu 
przez łopatkę nie ranionej strony. 
Pozwól długości bandażu wisieć na 
dół przed piersią tak że cypel trój- 
kąta będzie za łokciem ranionego 
ramienia. Zegnij łokieć zranionego 
ramienia do prostego kąta. To pod- 
niesie przedramię napoprzek środka 
bandażu. Potem przenieś dolny 
koniec bandażu przez łopatkę zranio- 
nej strony i przywiąż do górnego 
końca za karkiem. Wysuń cypel 
bandażu u łokcia naprzód i przypnij 
tam tak że bandaż jest przytulony 
ale nie ciągnie. 
To zrobi znakomity temblak dla 
ramienia, ale i bez bandażu można 
zrobić dobry temblak dla ramienia 
przypięciem rękawa albo flapy sur- 
duta do przodu surduta. Koszule 
można użyć takim samym sposobem. 
(Fig. io.) 
2. Bandaż dla nogi. 
Rozpostrzyj bandaż. Umieść nogę 
w środku z palcami w kierunku cypla. 
Podnieś cypel przez palce do przegubu na przodzie. Przynieś 
Fig. 10.—Temblak dla ramienia 
z rękawa koszuli. 24 
MATERYALY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
oba końce naprzód, skrzyżuj ich nad przegubem i przywiąż 
ich naokoło kostek. (Fig. ii.) 
Ten bandaż ma tylko ograniczony obszar użyteczności. 
3. Bandaż dla ręki. 
Ten się zastosowuje akuratnie jak bandaż dla nogi. Bandaż 
się rożpostrże. Rękę się położy na nią, z dłonią na dół, z palcami 
w kierunku cypla (jeżeli pożądanem ręka może 
być zamknięta) i napięstek jest po długiej stro- 
nie. Potem się cypel przeniesie przez tył ręki do 
tyłu napięstka a tych dwóch końców się skrzyżuje 
nad napięstkem i zawiąże. 
Ten bandaż się znajdzie częściej pożytecznym 
nież przedchodzący. 
4. Bandaż dla głowy. 
Naprzód, spałduj obrębek, naokoło jednego i 
jednego i pół cala szerokości, wzdłuż długiej strony 
rozwiniętego trójkątnego bandażu. Umieść ban- 
daż tak, że obrębek leży dokładnie przez czoło 
akuratnie nad oczami i że bandaż jest przez głowę, 
z cyplem wiszącym nadół na plecach. Przenieś te 
dwa końce naokoło głowy nad uszy, skrzyżuj w 
tyle i przywiąż ich napoprzek czoła. Ściągnij cypel 
na dół ciasno, odwróć do góry i przypnij go na 
wierzchu głowy szpilką bezpieczeństwa. (Fig. 12.) 
To jest pożyteczny bandaż. 
Trójkątny bandaż, sfałdowany, jest czasem zwany bandażem 
krawatowym, i przy praktykowaniu fałdowaniem krawat się 
robi szerszym albo węższym jak pożądanem. Jak można łatwo 
widzieć krawat może być zrobiony użytecznym przy każdej 
części ciała. Jest szczególnie użytecznym aby trzymać szczepki. 
Fig. ll.-Troj- 
kątny ban. 
daż dla nogi. BANDAŻY. 
25 
opatrzenia, i t. d., w miejscu i aby zastawić krwawienie, gdy 
przytulony tak aby ścisnąć krwawiący punkt. 
Następujące są dobre przykłady użycia sfałdowanego trójkąt- 
nego bandażu, albo krawata. 
1. Bandaż dla oka. 
Umieść środek krawata przez zranione oko, przenieś końce 
do tyłu głowy i zawiąż. (Fig. 13.) 
2. Bandaż dla szczęki. 
Dla tego potrzeba dwóch krawatów. Przyłóż środek pierws- 
zego napoprzek brody na przodzie, przenieś końce do tyłu karka 
Fig. 12.-—Trójkątny bandaż dla głowy. 
i zawiąż. Umieść środek drugiego krawata pod brodą, skrzyżuj 
końce przez wierzch głowy, przyprowadź je na dół i zawiąż pod 
brodą. 
3. Bandaż dla karku. 
Środek krawatu się umieści przez zranione miejsce i końce się 
przeniesie naokoło karku i przy wiąże jak wygodnie. Ten bandaż 
może być czasem ulepszony użyciem tekturowej podpory, która 
jest trzymaną mocno w miejscu między warstwami bandażu. 26 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
4. Bandaż dla dłoni ręki. 
Umieść środek krawatu na dłoni ręki, skrzyżuj końce w tyle ręki 
i znowu na przodzie napięstka i zawiąż w tyle napięstka. (Fig. 14.) 
Krawata także można użyć za temblak dla ramienia. W tym 
celu go się używa w kształcie pętlicy, która otacza przedramię 
zgięte w kącie prostym i kark. Je- 
żeli się używa krawata aby trzymać 
szczepki albo opatrzenia w miejscu 
na kończynie, poprostu go się prze- 
prowadzi naokoło szczepki, albo 
opatrzenia, i członka, i przywiąże 
go się w najwygodniejszym punk- 
cie. Rozumie się, liczba krawatów 
użytych w tym celu zależy od wiel- 
kości specyalnej szczepki albo 
opatrzenia. 
Zwinięty bandaż.—Zwinięty ban- 
daż może być użyty do którego- 
kolwiek z celów już opisanych, cho- 
ciaż jak czasem użyty chirurgiem 
jest raczej zanadto skomplikowany dla studenta najpierwszej 
pomocy. Długości odcięte od 
zwiniętego bandażu mogą, rozu- 
mie się, być użyte aby zastąpić 
złożony trójkątny bandaż, i dla 
niezręcznych ten sposób zastoso- 
wania się zawsze woli nież ten 
zwykle użyty chirurgiem, który 
się składa z obwijania zwitku na- 
około i naokoło części, którą się życzy obwinąć. Ten sposób 
zastowania robi zwinięty bandaż zwłaszcza cennym utrzymując 
ciśnienie tak aby zastawić krwawienie z naczyń włoskowa- 
Fig. 13.—Bandaż dla oka 
Fig. 14.—Bandaż dladłoni ręki. BANDAŻY. 
27 
tych, ustalić opatrzenia po operacyi, i t. d. Te jednak nie 
są pytania które są często stawiane studentowi najpierwszej 
pomocy, tak gdyby były jedyne, użycie zwiniętego bandażu 
można by tutaj zupełnie zaniedbać. Ale tak się rzecz niema. 
Student najpierwszej pomocy by miał wiedzieć jak korzystać 
z jakiegokolwiek przyrządu który może ma pod ręką i on przy 
wypadku bardzo prawdopodobnie znajdzie to wygodniejszem 
strzymać zwinięty bandaż, tak z tej przyczyny by miał 
wiedzieć zasady jego zastosowania. 
Fig. 15.—Zwinięty bandaż. (Davis.) 
Zwinięte bandaże są zwykle zrobione z muślinu, sukna baweł- 
nianego, flanelu gazy albo rzadkiej tkaniny i mogą być impro- 
wizowane oddarciem pasów od prześcieradła i zwinięciem ich. 
Najlepszy dalece materyał jest gaza albo rzadka tkanina. Ta 
jest elastyczna i dobrze się zastosowuje do części która ma być 
bandażowaną tak że jest łatwo do przyłożenia i niema niekor- 
zyści dawnych nieelastycznych bandażów z muślinu, i. t. d., które 
w niezręcznych rękach są bardzo zdolnymi być albo ściągniętymi 
tak ciasno na jednym obrębie że odetną obieg krwi, albo być tak 
luźnymi, że nie zostaną na miejscu. 
Chociaż zwinięte bandaże można zwykle łatwo kupić jest 
dobrem wiedzieć jak się ich powinno zwijać. Jeden koniec 
bandażu powinien być przełożony do odległości mniej więcej 6 28 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
cali, ten rozmiar powinien być sfałdowany i ten proces by się 
miał powtarzać aż się mały twardy zwitek utworzy. Potem 
połóż bandaż na udo (noga powinna być na stołku albo krześle, 
tak że udo jest prawie prostokątnie do ciała) ze zwitkiem bandażu 
blisko ciała, długość bandażu na dole zwitku i bandażu sięgana 
dół po udzie. Zwijaj, zaczynając palcami prawej ręki, biegnąc na 
dół aż do napięstka i powtarzaj aż bandaż jest zupełnie zwinięty. 
Fig. 16.—Odwrót. Zastosowanie odwrotu. 
Lewej ręki się używa aby trzymać bandaż ciasno i równo. 
Bandaż gdy skończony miałby być w twardym zwitku z równy- 
mi krańcami. Może być przymocowany parą szpilek. 
Zwiniętych bandażów się raczej używa w następujących 
wielkościach: 
Dla palca, % cala szeroki i i łokieć długi. 
Dla ramienia i głowy, cali szeroki i 4 do 6 łokci długi. BANDAŻY. 
29 
Dla nogi i uda, 3 cale szeroki i 6 do 8 łokci długi. 
Dla klatki piersiowej i brzucha, 4 do 5 cali szeroki i 8 do 12 
łokci długi. 
Bandaż 2Y2 cale szeroki i 4 do 6 łokci długi jest napjowszech- 
niej używany. 
Chociaż nie jest, rozumie się, absolutnie potrzebnem użyć 
bandaż najstosowniejszy co da wielkości do części do której 
Fig. 17.—Odwrót. Zwinięty bandaż odwrocony. 
ma być przyłożony, miałoby się pamiętać, że jest bardzo trudnem 
bandażować zadowalniająco małą część szerokim bandażem. 
Jakikolwiek bandaż gdy zwinięty możebyć łatwo przecięty 
ostrym nożem i tak bandaż pożądanej wielkości może być 
zawsze otrzymany 
Zwinięty bandaż się przykłada trzymając zwitek w prawej 
ręce, luźny koniec będąc w lewej, i kładąc zewnętrzną stronę 
końca na miejsce gdzie się życzy zacząć bandaż. 30 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
Najzwyklejszy sposób zastosowania jest okrągły, ale ten 
może być tylko użyty jeżeli część która ma być bandażowaną 
jest nawskroś prawie tej samej objętości. To jest przypadek 
przy przedramieniu nad napięstkem i przy palcach. Co więcej, 
przy udzielaniu najpierwszej pomocy się zwykle zastosowuje 
zwinięty bandaż aby trzymać szczepki albo opatrzenia na miej- 
scu, co o wiele rozszerza pole okrągłego sposobu zastosowania, 
bo, zwłaszcza przy szczepkach, równy obwód się prawdopodobnie 
przedstawi. Okrągły sposób jest także częściej do osiągnięcia 
bandażami z gazy, bo z powodu ich elastyczności one się poddają 
lekkiemu ciągnieniu o wiele lepiej nież bandaże zrobione ze 
sztywniejszej tkaniny. Okrągły sposób zastosowania składa się 
poprostu ze szeregu okrągłych obwinięć z dołu do góry, każde 
obwinięcie sięgając przez górną trzecią część tego na dole. 
Gdzie część jest większa na jednym końcu nież na drugim, 
powinno się zrobić przy początku kilka okręceń naokoło i 
naokoło jedno przez drugie, potem zacznij postępować do góry 
wzdłuż członka, używając skrągły sposób tak długo jak długo 
okręcenie sięga przez ostatnie około jedną trzecią część. Znajd- 
zie się jak się tylko członek znacznie zwiększy co do wielkości, 
że, jeżeli bandaż leży płasko przestrzenie się zostaną. Aby 
zapobiedz tym przestrzeniom musi się użyć odwrotu. Powszech- 
nie się uważa, ze odwrót jest najtrudniejszym punktem do naucze- 
nia się przy zastosowaniu zwiniętego bandażu. Tak się jednak 
rzecz całkowicie niema. Podczas gdy jest zapewnie o wiele 
trudniejszem bandażować skutecznie część większą przy jednym 
końcu nież przy drugim, winą tego jest racżej fakt, że ktoś nie 
doświadczony w bandażowaniu prawdopodobnie będzie próbował 
siłować bandaż zamiast uciekania się odrazu do sposobu, który 
pozwala aby leżał płasko i tak robił nieładne i niepewne pętlice 
w tyle, gdzie ich bezpośrednio nie widać, nież jakaż rzeczywista 
trudność przy robieniu samego odwrotu. Od kiepskiego banda- BANDAŻY. 
31 
żowania w tym jak w innych względach można się tylko uchronić 
praktykowaniem i starannością. 
Aby zrobić odwrót, połóż duży palec lewej ręki na dolny 
obrębek bandażu aby go utrzymać na miejscu, rozluźnij bandaż 
między rękami (około 3 cale) i obróć zwitek o połowę do siebie. 
Przeprowadź zwitek pod członek trzymając dolny obrębek 
Fig. 18.—Bandaż w kształcie figury ósemki, 
bandażu równolegle z tym dolnego okręcenia, znowo odwróć 
we właściwym punkcie i t. d. Odwroty powinne być zrobione 
tak że leżą w środku członka albo do zewnętrznej strony i 
wszystkie odwroty powinne być w jednej linii pod górę 
członka. 
Bandaż, iv kształcie figury ósemki się znajdzie szczególnie 
użytecznem koło stawów. Składa się z szeregu pętlic, każda 
sięgająca przez tę nadole około dwóch trzecich części szerokości MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
32 
bandażu. Środkowa część jest nad zgięciem stawu, podczas gdy 
pętlice leżą jedna pod drugą nad nim. (Fig. 18.) 
Bandaż spica jest przysposobieniem bandażu w kształcie 
figury ósemki, mając jedną pętlicę o wiele większą nież drugą. 
Przestrogi. 
W dodatku do tych już wzmiankowanych musi się przestrzegać 
niektóre inne ostrożności przy zastosowaniu zwiniętego bandażu. 
Zawsze bandażuj z dołu do góry i zawsze bandażuj z wewnątrz 
na zewnątrz, przez przód członka. 
Zawsze bandażuj mocno, ale nigdy za ciasno albo luźnie, i 
używaj mocnego, równego ciśnienia nawskroś bandażu. 
Zawsze przy bandażowaniu członka, zostaw końce palców u 
ręki albo u nogi odkryte, tak aby ich można widzieć. Jeżeli 
końce palców u ręki albo u nogi się staną niebieskimi i zimnymi 
albo jeżeli się skarży na wielką boleść, jest prawie pewnem że 
bandaż odciął obieg krwi i musi być rozluźniony albo niebez- 
pieczne skutki mogą nastąpić. 
Nigdy nie odwracaj bandaż przez ostrą kość i zawsze używaj 
figurę ósemki przez staw. 
Zawsze umieść część do bandażowania w pozycyi w której się 
zamierza ją zostawić, bo inaczej ze zmiany pozycyi może wynik- 
nąć odcięcie obiegu krwi ściągnięciem bandażu zanadto ciasno 
W nięktórem miejscu. 
Nigdy nie przykładaj bandaż pod, ale zawsze przez szczepkę. 
Zawsze przy przykładaniu bandażu bezpośrednio po zranieniu 
pamiętaj że tu może być opuchnięcie i używaj ostrożności aby 
bandaż się niestał zanadto ciasny z tej przyczyny; zawsze bądź 
przygotowany aby zdjąć albo rozluźnić bandaż gdzie takie 
opuchnięcie robi go zanadto ciasnym. 
Nigdy nie przydkładaj mokry bandaż, bo gdy uschnie, skur- 
czy się i stanie się zanadto ciasnym. 
Bardzo cenne ćwiczenie w przykładaniu zwiniętego bandażu BANDAŻY. 
33 
dostarcza się bandażowaniem nogi od stopy aby zawierało 
biodro. To daje sposobność aby praktykować wszystkie sposoby 
zastosowania, które były opisane. 
Fakt, że długości odcięte od zwiniętego bandażu pokażą się 
użytecznymi w rękach tych niewyćwiczonych w bandażowaniu, 
już był wzmiankowany. Są jednak trzy specyalne bandaże 
zrobione w ten sposób, które są tak pojedyńcze i dobrze przy- 
sposobione do ich specyalnych celów, że powinne być znane 
każdemu kogo bandażowanie zajmuje. 
i. Temblak dla ramienia będzie pierwszy opisany. Do 
tego się wyżąduje 3 albo 4 calowy zwinięty bandaż, woli się 
ostatni. Zegnij przedramię na ra- 
mię w kącie pożądanym do trzy- 
mania tegoż, to jest zwykle mniej 
więcej kąt prosty. Umieść koniec 
zwitku mniej więcej w środku międ- 
zy przedramieniem i łopatką i trzy- 
maj chwilę aby dostać długość 
pożądaną, poczem można mu poz- 
wolić upaść. Ale przed zrobieniem 
tego przeprowadź zwitek na przod- 
zie i pod przedramię akuratnie przed 
łokciem. Potem przenieś zwitek 
wzdłuż przodu piersi do łopatki po 
ranionej stronie, przez łopatkę do 
tyłu karku, przed zdrową łopatkę, 
nadół aby zrobić pętlicę dla ręki, 
nazad przez zdrową łopatkę, za kark 
i przed łopatkę ranionej strony do punktu zaczęcia, gdzie się 
pożądaną długość odetnie i końce zwiąże. Zrobiono, rozumie 
się, dwie pętlice, jedną dla przedramienia blizko łokcia i drugą 
dla ręki. (Fig. 19.) 
Fig. 19.—Temblak dla ramienia. 34 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
2. Cztero-ogonowy bandaż jest drugim z tych bandażów. 
Ten jest zwłaszcza użyteczny dla złamań dolnej szczęki i dla 
zranień głowy. 4-calowy zwinięty bandaż jest dosyć szeroki 
aby go zrobić dla poprzedniego. Miało by go się złożyć podług 
długości w środku i odciąć albo rozedrzeć we fałdzie tak aby 
zostawić 2 albo 3 cale w środku bandażu, który się przy przy- 
kładaniu bandażu, umieści przez brodę. Potem się przeniesie 
dolne końce do góry przez wierzch głowy i przywiąźe tam, 
podczas gdy górne ogony przeniesione w tył się przywiąźe w 
tyle karku. Dla zranień wierzchu głowy cztero-ogonowy bandaż 
zrobiony w ten sposób z 4-calowego zwiniętego bandażu się 
zwykle znajdzie zanadto wąskim. Może jednak cząsem być 
użytym, zwłaszcza jeżeli się wdęcej przestrzeni rostawi w środku, 
albo może być zrobionym z dwóch długości 4-calowego zwitku 
zeszyciem albo nawet zeszpileniem ich razem spzilkami bezpie- 
czeństwa do wymaganej odległości w środku. Jeżeli do otrzyma- 
nia powinno się użyć kawał sukna od 6 do 8 cali szerokości i 3 
stopy długi dla tego bandażu. Aby go przyłożyć środek ban- 
dażu się umieści na wierzchu głowy, tych dwóch przednich 
końców się przeniesie w tył i przywiąźe w 
tyle karku i tych dwóch zadnich końców 
się przeniesie naprzód i przywiąźe pod 
brodą. 
3. T bandaż jest ostatni z tych banda- 
żów który wyżąduje naszą mvagę. Jest 
używany tylko dla kroku, zwdaszcza aby 
trzymać opatrzenia na tej części ciała. Robi 
go się z dwóch długości 3-calowego zwini- 
ętego bandażu. Do środka jednej z tych, 
\x/l łokcia długiej sie przyszyje albo przyp- 
nie prostokątnie druga, która jest 1 łokieć 
długa. Bandaż się przykłada umiesz czeniem długiego paska 
Fig. 20.—Czteroogo- 
nowy bandaż dla głowy. BANDAŻY. 
35 
naokoło pasa z krótkim na środku tyłu. Potem się przypnie 
długi pasek na przodzie i krótki pasek się przeniesie naprzód 
między nogami aby się połączył z długim w środku na przodzie 
gdzie jest przyszpilony. 
Specyalne bandaże.—Jedyny specyalny bandaż który 
potrzeba wzmiankować tutaj jest ten dostarczony we wyprawie 
dla najpierwszej pomocy Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. 
Fig. 21.—Wyprawa Czerwonego Krzyża dla najpierwszej pomocy. 
W każdej z tych paczek się znajduje długi bandaż z gazy kom- 
presem z gazy przyszytym do niego w środku, trójkątny bandaż 
drukowany tak aby pokazać jak go użyć, i dwie szpilki bezpiec- 
zeństwa. 
Palecenia, które się też znajdują wewnątrz tej metalowej 
skrzynki, są jak następuje: 
Bandaż z gazy z kompresem.—Jeżeli tu jest rana albo jakie- 
kolwiek pokaleczenie przy którem skóra jest przełamaną, ten 
bandaż i kompres się używa rozwinięciem bandażu, będąc 36 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
ostrożnym aby się nie dotknąć wewnętrznej powierzchni 
kompresu. Potem się powinno położyć kompres bezpośrednio 
na ranę albo pokaleczenie i trzymać go w miejscu obwinięciem 
bandażu naokoło członka w przeciwnych kierunkach i przywią- 
zaniem go albo przyszpileniem w miejscu. Przy bardzo wielkiej 
ranie która kompres nie przykryje, przyłóż go do środka rany 
i obwiń bandaż naokoło jak przedtem. W tym wypadku bądź 
ostrożnym aby się nie dotknąć powierzchni bandażu która jest 
położona na ranę. W razie gdy niema rany, ten bandaż może 
być użyty jak zwykły bandaż aby trzymać szczepki na miejścu, 
i t. d. 
Trójkątny bandaż.—Trójkątny bandaż może być użyty jako 
zewnętrzny bandaż albo jako temblak na sposób wyobrażony 
na nim. Ten bandaż by także miał być przywiązany albo 
przyszpilony w miejscu. 
Nie dotykaj się otwartej rany palcami, wodą albo czemkol- 
wiek z wyjątkiem kompresu, albo jeżeli bardzo wielka, niedot- 
kniętą powierzchnią bandażu. 
Ciśnienie bandażu zastawi zwykłe krwawienia 
Korzyści tej wyprawy są że zawartości zawsze będą czyste 
i gotowe do użycia, opatrzenie można łatwo przyłożyć, i nie 
tylko ona zawiera opatrzenie, ale i temblak. Z nią i materyałem 
dla szczepek, który zwykle można łatwo znaleźć jest się przygoto- 
wanym dla każdego zwykłego zranienia. 
KOMPRESY. 
O kompresach się już mówiło w połączeniu z wyprawą dla 
najpierwszej pomocy Czerwonego Krzyża. Kompres jest pop- 
rostu coś czego się używa aby przycisnąć, albo innemi słowami, 
aby przykryć otwartą ranę. Zawsze by miał być dostateczny 
co do wielkości aby tak uczynić z obwódką najmniej cali na KOMPRESY. 
37 
wszystkich stronach. Kompresy się powinno wolić zrobione z 
gazy albo rzadkiej tkaniny. 
Nadewszystkiem innem powinne być bezpieczne aby przyłożyć 
do ran. To znaczy, musieli być odpowiednio dyzinfektowane 
w pierwszym rzędzie, i w drugim nieśmią być zarażone od palców 
albo czego innego przy obchodzeniu się z niemi potrzebnem aby 
Fig. 22.—Wyprawa Czerwonego Krzyza i z czego się składa. 
je przyłożyć. (Zobacz Zarodki.) To jest wielka korzyść 
wyprawy dla najpierwszej pomocy Czerwonego Krzyża, która jest 
tak przygotowaną od fabrykantów że jest bezpieczną do umieszc- 
zenia w bezpośredniem zetknięciu z raną i jest potem chronioną 
od przypadkowego zarażenia zamknięciem w zapieczętowanej 
metalowej skrzyni. Co więcej, kompres jest tak przymocowany 
do jego bandażu, że tylko głupia niedbałość przy jego zas- 
tosowaniu go zarazi wtedy. Liczba innych paczek dla najpier- 38 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
Fig. 23.—Jak używać kompresy Czerwonego Krzyża. KOMPRESY. 
39 
wszej pomocy jest na sprzedaż, które zawierają kompresy, które 
mogą być bezpiecznie przyłożone do rany, chociaż żaden nie jest 
całkowicie tak łatwy do obejścia się bez przypadkowego zarażenia 
jak wyprawa Czerwonego Krzyża. Każda ma drukowane pole- 
cenia na skrzynce albo naczyniu zawierającem ją, których się 
musi starannie przestrzegać. Jeżeli się można postarać o 
paczkę dla najpierwszej pomocy powinna być zawsze użytą 
raczej nież cokolwiek innego aby opatrzyć ranę. Najbliższy 
wybór powinna być sterylizowana albo antiseptyczna gaza. 
Małe paczki takiej gazy zdatnej dla kompresów można kupić 
w największej części aptek, i znajdują się w skrzynich dla nagłych 
wypadków. (Sterylizowana gaza jest prosta gaza w której 
zarodki zniszczono gorącem, i antiseptyczna gaza jest zwykła 
gaza w której zarodki zniszczono jakimś antiseptykiem, zwykle 
bichloridem rtęci. W mieście, dlatego, albo jeżeli skrzynia dla 
nagłych wypadków jest do otrzymania ktoś może się łatwo pos- 
tarać o bezpieczny kompres i wszystko co potrzebuje robić 
jest obchodzić się z nim tak, że go nie zarazi. To może być 
osiągniętem trzymaniem go nie palcami ale za papier który go 
okrywa, pozwalając tylko wewnętrznej powierzchni tego papieru 
przyjść do zetknięcia się z gazą i nigdy nie usuwając część papieru 
dokąd nie służył temu zamiarowi. Jeżeli, przypadkiem, gaza 
jest dotknięta ręką powinno się użyć wielkiej staranności aby 
upuścić nietkniętą część na ranę i aby umieścić gazę która się 
zetknęła z ręką tak blisko zęwnetrznej warstwy opatrzenia jak 
tylko można. 
Jak rozważano pod napisem Zarodki, chyba że się można 
postarać o bezpieczną gazę, jest o wiele bezpieczniejszem zosta- 
wić ranę wystawioną na powietrze, niez przykryć ją, ale to się 
nie zawsze okaże praktycznem. Jest to zwłaszcza w miejsco- 
wościach gdzie nie można żadnej gazy otrzymać, że okoliczności 
robią to potrzebnem aby przykryć rany. W takich miejsco- 40 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
Fig. 24.—Jak nie użuwać compresy Czerwonego Krzyża. KOMPRESY. 
41 
wościach godziny mogą upłynąć nim się można postarać o usługi 
doktora, tak nieokryta rana będzie narażoną przez długi czas na 
przypadkowe zarażenie, które będzie prawie nie do uniknię cia 
od rąk albo ubrania pacyenta, który musi być może przeniesiony. 
Kompres także dostarcza znakomity środek do zastawienia 
krwawienia, będąc często wszystkiem czego się w tym celu 
wymaga. Wtych okołnościach będzie dlatego potrzebnem zrobić 
kompres, który, jeżeli nie tak bezpieczny jakby się życzyło, jest 
przenajmniej tak dobry jak go można otrzymać. W pierwszym 
rzędzie powinno się użyć tak chirurgicznie czystej tkaniny dla 
kompresu, jak tylko można otrzymać. To się znajdzie w 
ręczniku, w chustce albo innej tkaninie tego samego rodzaju, 
które były właśnie wyprane i nie były użyte od czasu wyprania. 
Woli się aby to tkanina była gotowaną dziesięć minut albo 
zamoczoną w rozpuszczeniu i/iooo bichloridu rtęci, i korozy- 
wnego sublimatu przez równy czas. (Tabletki korozywnego 
sublimatu są w powszechnem użyciu; zna się ich jako anty- 
septyczne tabletki. Ta materya jest śmiertelną trucizną i jej 
rozpuszczenie nie może być zrobione w metalowych naczyniach.) 
Proces polecony da kompres który jest bezpieczny do użycia, 
ale ważna praktyczna trudność się przedstawia przy zastoso- 
waniu takiego kompresu do rany. Będzie, rozumie się, tak 
mokrym, że niebędzie można położyć go na ranę bez wyciśnięcia 
części wody z niego. Aby to zrobić kompres musi być koniecznie 
dotykany, i, jak się wyjaśni, zarodki zgnilizny egzystują w 
niezliczonych milionach na rękach. Dlatego, jeżeli można, ręce 
muszą być oczyszczone chirurgicznie, co znaczy że powinne być 
uwolnione od zarodków. To by się miało zrobić czynnem myciem 
przez pięć minut gorącą wodą, mydłem i z sczoteczką dla paznokci, 
mając szczególną uwagę na paznokcie. Korzystniej ręce by 
miały być obmyte pod czopkiem zamiast w miednicy, i jeżeli 
się używa miednicy najlepiej by było aby zmienić wodę dwa 42 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
albo trzy razy. Jako dalsza ostrożność, jeżeli korozywny 
sublimat jest do otrzymania, ręce po obmyciu miały by być 
moczone w i/iooo rozpuszczeniu tegó chemikału przez przeciąg 
pięciu minut. Nieśmi się ręce obcierać i one nie śmią się dotykać 
niczego z wyjątkiem kompresu. Kawałek tkaniny który jest 
przyznaczony dla kompresu może teraz być wzięty z naczynia, 
w którem był gotowany albo dyzinfektowany, ale przy robieniu 
tego operator powinien być bardzo ostrożny aby nie pozwolił 
swoim rękam zetknąć się z tą częścią kompresu, którą zamierza 
położyć na ranę. Przeciwnie, on powinien podnieść ten kawałek 
sukna za tegoż zewnętrzną powierzchnię i trzymając go zawsze 
za tę, wycisnąć wodę z niego aż jest w porównaniu suchym a 
potem położyć go na raną bez omieszkania. Jeżeli się weźmie 
pomiernie wielki kawał dla kompresu i jeżeli, przed gotowaniem, 
albo dyzinfekcyą, on jest tak złożony aby pasować na ranę, wtedy 
będzie o wiele łatwiejszem i bezpieczniejszem z nim się obchodzić. 
Jeżeli żadnych wygód niema dla obmycia i dyzinfektowania 
rąk, to się musi naturalnie opuścić, ale tych samych ostrożności 
powinno się przestrzegać przy obchodzeniu się z kompresem. 
Przypuśćmy atoli, że w dodatku niema sposobności do gotowania 
lub desynfektowania kompresu, a pomimo to absolutnie musi 
być zastosowany takowy. W tym wypadku trzeba wziąść 
ręcznik, chusteczkę etc., które były dopiero co wyprane, i bez 
niepotrzebnego dotykania rękami zewnętrzną stroną przyłożyć 
do rany. Ręczniki, chusteczki etc., które były używane lub 
niepotrzebnie dotykane, chociaż wyglądają czyste, jednakowoż 
nie są takowemi w chirurgicznem rozumowaniu i są przez to 
szczególnie niebezpieczne do użycia jako kompres. 
Powinno się unikać pokusy do mycia lub desynfektowania 
rany. To jest czynnością chirurga, i to tylko przy względnem 
otoczeniu i warunkach. Mycie lub pokusa do desynfektowania 
rany przez studenta z pierwszej pomocy jest taksamo nieuspra- KLESZCZE. 
43 
wiedliwione jak i badanie takowej. Jeżeli student pozostawi 
ranę nienaruszoną i nietkniętą, oprócz zwykłego kompresu, 
który może być zastosowany, wówczas postąpi on najlepiej a 
pacyent powinien mu być bardzo wdzięczny. Jeżeli student 
posunie się dalej, jak powinien w takowym wypadku, może 
być odpowiedzialny za wielce niepotrzebny ból a nawet za 
niepotrzebną śmierć. 
PLASTER, COLLODION I INNE PODOBNE 
SUBSTANCYE. 
Te, w danym razie, zaskorupiają rany, do których są zastoso- 
wane, i jeżeli pojawi się jaki zarodek materyi, tenże znajduje 
się w przychylnych warunkach do szkodzenia. Używanie 
plastra (z wyjątkiem plastra angielskiego, używanego do zalepia- 
nia zwykłego zadraśnięcia, nie obejmującego całej grubości 
skóry) musi być absolutnie zabronionem, ponieważ plaster 
nietylko zaskorupia ranę, ale także może nie być chirurgicznie 
czystym. 
Collodion nie jest chirurgicznie brudny, jak plaster, a eter, 
jaki zawiera, ma pewne składniki antyseptyczne, nie jest on 
więc tak niebezpieczny jak plaster. Lecz może on także zas- 
korupiać mikroby pod sobą. Dobrą rzeczą jest używanie 
collodionu tylko na rany lekkie i nieznaczne, pochodzące od 
zadraśnięcia ostrem narzędziem, a usuwać może takowy tylko 
chirurg, jeżeli nastąpi rozognienie. 
KLESZCZE. 
Kleszcze używane są do zapobiegnięcia ruchu w tern miejscu, 
gdzie kość jest złamana. Muszą one być zatem zrobione ze 
sztywnego i mocnego materyału. Przy zastosowywaniu kleszczy 
w nagłym wypadku, muszą takowe być sporządzone z czegoś, 44 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
o co można się postarać natychmiast. Takimi materyłaami są 
kawałki drzewa, rękojeści miotły, deszczułki, linie, skwery, siatki 
druciane, gruba tektura, parasole, laski, rączki od pogrzebacza, 
rydle, wałki zrobione z deki lub sukna, poduszki same lub z 
kawałkami deski na zewnątrz, strzelby, szable i bagnety. W 
wypadkach złamania nogi można nawet użyć drugiej nogi jako 
kleszczy. 
Przy improwizowaniu kleszczy powinno się zastosować do 
kilku przestróg. Oprócz tego, że kleszcze mają być dosyć 
twarde, aby zapobiedz poruszaniu w miejscu, gdzie kość jest 
złamana, powinny one być także dosyć długie, aby zapobiedz 
poruszaniu przy najbliższych stawach, ponieważ te poruszą 
złamano kość, i powinny one być tak szerokie jak członek, do 
którego się umocowują, w przeciwnym razie bandaże przy- 
trzymujące je ścisną równocześnie członek jak i kleszcze, przez 
co spowodują ból lub przypadkowo naruszą końce złamanej 
kości. Aby zapobiedz puchnięciu i przyczynić się do wygody 
pacyenta i aby nie ocierać skóry, kleszcze powinny być obłożone 
na wewnątrz jakimś miękkim materyałem. W niektórych 
wypadkach ubranie może być zastosowane dó tego, jeżeli nie 
jest zdejmowane. Takiemi substancyami używanemi są wata 
w rolkach, skrawki płócienne, pakuły, flanela, kawałki sukna, 
trawa itp. Jeżeli kleszcze nie są dostatecznie obłożone, trzeba 
na członek, do którego one są zastosowane, specyalnie uważać, 
ponieważ spuchnięcie może zacieśnić kleszcze za mocno, co 
wstrzyma cyrkulacyę i może spowodować odrętwienie. 
TURNI KI ETY. 
Turnikiety są to instrumenty do zatrzymania krwi od uchod- 
zenia z arteryi. Składa się on z paska do okręcania członka, 
podkładki do umieszczenia na arteryi i innych części, za pomocą TURNIKIETY. 
których podkładka przyciska arteryę i przez to wstrzymuje 
upływ krwi. Przy improwizowanym turnikiecie, którego się 
najczęściej używa, pasek może być zrobiony z chusteczki, 
ręcznika, bandaża lub krawata, a gładki 
okrągły kamień, korek lub coś podob- 
nego kształtem i wielkością może być 
użyte jako podkładka. Kamień itp. 
należy obwinąć małym kawałeczkiem 
płótny aby takowe za bardzo nie posiniły 
skóry. Potem umieszcza się na arteryi 
powyżej rany a paskiem owinąć lepiej 
dwa razy i umocować go luźno na zew- 
nętrznej stronie. Kij jest umieszczony 
pomiędzy dwoma warstwami i kręci się 
dopóty, dopóki krew nie przestanie up- 
ływać. Jeżeli zachodzi potrzeba, drugi 
bandaż może być użyty do przywiąza- 
nia i do przytrzymania końca kija od 
odręcenia się a przez to od zlużnienia na- 
cisku podkładki na arteryę. Jeden pod- 
kład bandaża może być użyty na pasku, 
jeżeli więcej nie wystarczy. Dla zapo- 
bieżenia posinieniu najlepiej jest po uży- 
ciu kija przy zakręcaniu owinąć go od- 
dzielnie od ciała. Jest to przedstawione 
pod nagłówkiem Krwotok. Wewnętrzna 
gumu z bicykla nadaje się na korni ty 
turnikiet. Koniec tejże może być użyty za podkładkę. 
Oprócz posinienia lub pokaleczenia muskułów i skóry, co się 
pewnie może zdarzyć przy zastosowaniu turnikietu, używanie 
tegoż jest połączone z poważniejszem jeszcze niebezpieczeńst- 
wem. Jest faktem, że wskutek wstrzymania cyrkulacyi może 
45 
Fig. 25.—Turnikiet Z. S. 46 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
nastąpić odrętwienie i śmierć. Jeżeli turnikiet pozostawał 
nienaruszony przez godzinę, koniecznem jest zlużnic go i 
pozostawić takowym, jeżeli krew przestała upływać. Nie 
powinno się go całkiem zdejmawać, ponieważ może zajść potrzeba 
zaciśnięcia go powtórnie, jeżeli krew nanowo zacznie uchodzić. 
Kiedykolwiek turnikiet jest używany, należy posłać natych- 
miast po doktora, bo po trzech lub czterech godzinach nienarus- 
zania turnikietu może nastąpić odrętwienie. 
Zamiast turnikietów używane są przyrządy do ściskania 
całego danego członka, aby przez tosamo wstrzymać upływ 
krwi. Pasek, który powyżej został opisany, bez podkładki, 
może być w tym wypadku użyty. Specyalny elastyczny 
bandaż i elastyczny temblak jest również polecany. Jeżeli 
możebnem używaj turnikietu, ponieważ wstrzynywanie całej 
cyrkulacyi przez ściskanie catego obwodu członka przyczynia 
się więcej do odrętwienia niż turnikiet, który naciska do moż- 
liwie największego stopnia samą tylko arteryę. Jeżeli cyrkulacy- 
jne ścieśnianie jest używane, nie powinno być zastosowane 
dłużej jak godzinę. 
GORĄCE I ZIMNE OKŁADY 
Zewnętrzne zastosowanie gorąca jest tak cennym pow- 
szechuym środkiem, że każden student pierwszej pomocy po- 
winien wiedzieć jak go zastosować. Zwyczajna torba z gorącą 
wodą jest najbardziej odpowiednią w tym wypadku, chociaż 
szklanne butelki i słoje są także dobre. Powinny być owinięte 
suknem, aby zapobiedz poparzeniu pacyenta. Gorące cegły i 
kamienie są także skuteczne. Przy zastosowaniu gorącą w 
ten sposób trzeba pamiętać o tem, zwłaszcza przy nieprzytom- 
nych osobach, że może zajść poważne niebezpieczeństwo spowo- 
dowane przez mocne oparzenie, przeto trzeba sie przekonać przez GORĄCO I ZIMNO. 
47 
spróbowanie butelki itp. na ręce lub twarzy, aby nie parzyła 
skóry, gdyby nawet była przytknięta do niej przez jakiś czas. 
Przy zastosowaniu gorących okładów jako środka w danym 
razie, aby osiągnąć najlepszy skutek, trzeba owe kłaść pomiędzy 
nogami na zewnętrznej stronie tychże lub między tułowiem a 
ramieniem. Lekki worek z gorącą wodą położony na sercu 
działa jako specyalny środek. 
Gorące okłady zastosowane natychmiast powodują mo- 
mentalne powiększenie się naczyń krwionośnych a potem kur- 
czenie się. Każdy wie jak pokurczone wyglądają ręce, gdy się 
je przez jakiś czas trzyma w gorącej wodzie. Z tej przyczyny 
gorący okład może być zastosowany do zapobieżenia lub zmniej- 
szenia puchnięcia po wypadku. Sukno wyżymane z bardzo 
gorącej wody bywa przeważnie używane w tym wypadku. 
• Nietylko gorące ale zimne okłady są zastosowane w razie 
pierwszej pomocy. Są używane w trzech ważnych wypadkach: 
pierwsze, do zumiejszenia temperatury ciała przy udarze słonec- 
znym; drugie, do natychmiastowego ściągnięcia naczyń krwionoś- 
nych; trzecie do podniecenia oddychania. 
Jak zimna lub lodowa kąpiel jest najlepszą metodą zastosowy- 
wania zimna do zumiejszenia temperatury, zimno może być 
użyte w tym wypadku przez obkładanie ciała workami, napeł- 
nionymi lodem. Prześcieradła wyżymane z lodowej wody 
owinięte wokoło pacyenta mogą być także zastosowane. 
Zimne okłady mogą być zastosowane do natychmiastowego 
ściągnięcia naczyń krwionośnych w celu zapobieżenia puchnięciu 
po wypadku. Może się to wydawać dziwnem, że przeciwne 
sobie zimne i gorące okłady mają tensam wpływ na naczynia 
krwionośne, ale tak jest w rzeczywistości. Zimne okłady są 
pożądane, zwłaszcza w nagłych wypadkach, a mianowicie 
przez studentów pierwszej pomocy. Worki z lodem, zimna woda 
z kurka, zimna woda w basenie lub kuble albo sukno wyżymane 48 
MATERYAŁY DLA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
ze zimnej wody są przeważnie używane. Zimny metal, jak 
szerokie ostrze nożą, jest odpowiednim środkiem do zastosowania 
zimnego okładu, zwłaszcza do zapobieżenia posinieniu oka. 
Każdy wie, że przy wskakiwaniu do zimnej wody albo po 
oblaniu zimną wodą, mimowoli głęboko odetchnie. Ten wpływ 
zimna jest korzystnym powodem oddychania, jeżeli takowe 
zostało wstrzymane lub do przyspieszenia lub pogłębienia 
tegoż, jeżeli jest powolnem i krótkiem. W tym wypadku 
należy skropić twarz zimną wodą—front ciała, piersi i brzuch 
są także nadzwyczaj wrażliwe. 
WEWNĘTRZNE ŚRODKI NATYCHMIASTOWE. 
Wszelkie środki natychmiastowe używane wewnętrznie po- 
winny być o ile możności zastosowane ciepłe, niezależnie od 
użycia szczegółowego środka, samo gorąco jest pomocnym 
środkiem zastosowanym czy to wewnętrznie czy też zewnętrznie. 
Bezpiecznym i łatwo pomocnym środkiem jest herbata i kawa, 
lampka wina, deserowa łyżka wódki lub brandy z takąźsamą 
ilością wody, lub mała łyżeczka czystego alkoholu z trzy razy 
taką ilością wody (nie drzewny alkohol lub nienaturalny alkohol, 
które są trucizną). 
Alkohol w niektórych wypadkach użyty, może być łatwo 
pomocnym i takie używanie alkoholu jest czysto leczniczem, 
które niema nic wspólnego z nałogowem piciem alkoholicznych 
trunków. Lecz wiele osób sprzeciwia się używaniu alkoholu 
pod żadnym warunkiem jako środka leczniczego, i z tego powodu 
nie jest zalecanem zastosowanie wódki lub brandy w celu niesienie 
pierwszej pomocy. Aromatyczny płyn amoniaku, który nie 
zawiera w sobie żadnych przeciwności alkoholu, dopełnia 
takowe potrzeby lepiej niż jakikolwiek inny środek. Najlepiej 
jest używa* go w dozach od 20 kropli do pół łyżeczki w jednej 
trzeciej szklanki ciepłej wody. PYTANIA. 
49 
ŚRODKI CELEM SPOWODOWANIA WYMIOTÓW. 
Potrzebnem jest wiedzieć kilka pojedynczych i łatwych środ- 
ków celem spowodowania wymiotów. 
W łożenie palca głęboko do gardła lub wypicie wielkiej ilości 
ciepłej wody jest zwykle skutecznem. Łyżeczka musztardy lub 
soli w kubku ciepłej wody są użytecznem lekarstwem domowem, 
jakoteż wino lub syrup z epikakuany są zwykle łatwo pomocnemi. 
Ostatnie są dawane w dozach od jednej do dwóch łyżeczek. 
Środek celem spowodowania wymiotów działa skuteczniej, jeżeli 
pacyent wypije cośkolwiek przed zażyciem takowego. 
PYTANIA. 
1. W jakim celu używa się bandaży? 
2. Jakie ostrożności muszą być zachowane przy zastosowaniu 
takowych? 
3. Które są trzy gatunki bandaży? 
4. Opisz trójkątny bandaż. Z czego jest zrobriony? Jaka jest 
jego wielkość? 
5. Co to jest luźny bandaż? 
6. Co to jest krawat? 
7. W jakim celu może być użyty luźny bandaż? Krawat? 
8. Na co jest użyteczny bandaż w rolkach? Z czego jest zrobiony? 
9. Które są wielkości, używane do poszczególnych części ciała? 
10. Jakie ostrożności trzeba zachować przy używaniu bandaża w 
rolkach? 
11. Opisz narzędzia do pierwszej pomocy Czerwonego Krzyża. 
12. Co to jest kompres? 
13. Co jest potrzebne do kompresu, jeżeli jest przykładany do rany? 
14. Jakie- ostrożności tybyś zachował przy zastosowaniu tegoż? 
15. Jakbyś się zabrał do przyrządzenia kompresu, który ma być 
użyty na ranę? 
16. Jakie są tutaj wskazówki co do desynfektowania rany? 
17. Co to są kleszcze? 
18. Z jakich materyałów mogą być kleszcze zrobione? 50 
MATERYALY DLA NAJPIERWSCY POMOCY 
19- Jakie ostrożności powinieneś zachować przy zastosowaniu 
kleszczy? 
20. Co to jest turnikiet? W jakim celu się go używa? 
21. Opisz turnikiet paskowy z podstawką, i elastyczny ściągacz. 
22. Jakie są korzyści z powyższego? Jakie niebezpieczeństwa są 
połączone z turnikietem? 
23. Jak długo jest bezpiecznem pozostawienie turnikietu na miejscu; 
elastycznego turnikietu? 
24. W jakim celu może być użyty gorący okład przez studenta 
pierwszej pomocy? 
25. Jakbyś zastosował gorący okład dla zapobieżenia puchnięcia 
po wypadku? 
26. Jakie są niebezpieczeństwa połączone z gorącymi okładami i jak 
zapobiegłbyś temu przy zastosowaniu takowych? 
27. Na co użyłbyś zimnych okładów i w jaki sposób zastosowałbyś 
takowe? 
28. W jakim celu zastosowałbyś środki wewnętrzne natychmiastowe? 
29. Wymień kilka natychmiastowych środków wewnętrznych, 
które i w jaki sposób zastosowałbyś je? 
30. Co robiłbyś, aby spowodować u kogoś wymioty? 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
Pokaż trójkątny bandaż. Pokaż jak jest używany złożony i niezło- 
żony. 
Zastosuj temblak z bandażem i z rękawem od marynarki. 
Nożny bandaż; ręczny bandaż; zastosuj z krawatem. 
Oczny bandaż; szczękowy bandaż; karkowy bandaż; bandaż na dłoń. 
Pokaż rolkowy bandaż i zastosuj go do nogi i umocnij. 
Pokaż temblak z krawatem. 
Czterokończasty bandaż i “T” bandaż. 
Pokaż narzędzia natychmiastowej pomocy Czerwonego Krzyża i 
opisz użycie takowych. 
Pokaż metodę zastosowania kleszczy i turnikietu. ROZDZIAŁ III. 
POWSZECHNE ZALECENIA DLA UDZIELANIA NAJ- 
PIERWSZEJ POMOCY. WSTRZĄŚNIENIE. 
Powszechne zlecenia, do udzielenia najpierwszej pomocy. 
Przy udzielaniu njpierwszej pomocy trzeba się rachować z kil- 
koma punktami. Wrazie wypadku, jeżeli żaden doktor nie 
jest obecnym mężczyzna wyuczony w udzielaniu majpierwszej 
pomocy zajmuje tymczasowo tę samą pozycyę co lekarz. Ztego 
powodu ze względu na pacyenta i na siebie samego musi objac 
nadzór (kontrolę) nad rzeczami. Jedyne osoby które by miały być 
w pobliżu pacyenta są te które są istotnie potrzebne do pomagania 
jemu. Nie spiesz się z przeniesieniem pacyenta i zawsze się napr- 
zód przekonaj, że mu się nie uszkodzi przewozem. Złamane kości 
muszą być zawsze przymocowane nim się pacyenta przeniesie. 
Jeżeli usługi doktora są do nabycia, najlepszem jest posłać 
po niego, chybaby uszkodzenia były nieznaczne. 
Co więcej, jeżeli jaka wątpliwość co do tego ostatniego szcze- 
gółu egzystuje, najlepszem jest posłać po doktora albo wziąść 
pacyenta do doktora jak najwcześniej. Powinno się pamiętać, 
że zranienia i wypadki, które się zdają być nieznacznemi, mogą, 
jeżeli nie opatrzone szybko doktorem, mieć ważne następstwa, 
i że lekarz zawołany zawczasu może ze względną łatwością 
zapobiedz warunkom, które, jeżeli się zupełnie ustalą, są poza 
pomocą wiady lekarskiej. 
Zbliżając się do pacyenta zrób to spokojnie i bez pośpiechu. 
Bądź spokojnym i chłodnym. Mówiąc ogólnie, pierwszą rzeczą 
51 52 
do zrobienia dla pacyenta jest umieścić go w bezpiecznćj i 
wygodnej pozycyi. Najlepsza pozycya, chybaby był jaki powód 
przeciwko temu, jest na wznak z głową nadół. Nigdy nie pod- 
noś głowę więcej jak potrzeba aby wsunąć małą poduszkę, 
taką jak się zrobi ze zwiniętego surduta, pod nią. Przy twarzy 
zapłonionej może się podnieść głowę do tego stopnia; jeżeli 
twarz blada, nie powinna być wcale podniesioną; jeżeli osoba 
ma wymioty, wtedy powinna być umieszczona na boku, albo 
jej głowa miałaby być obrócona na bok, tak aby materya wyrzu- 
cona nie dostała się do jej krtani i nie zadławiła ją. Miatoby się 
też pamiętać, że osoby nieświadome nie mogą połykać a więc 
nie miałoby się im nigdy podawać wody, napojów podniecających 
etc., bo te ich zadławią przez wstąpienie do krtani. Nieznacznie 
słabi i ranieni mogą siedzieć, ale'trzeba być pewnym, że wszy- 
stkie ważne wypadki są trzymane w leżącej pozycyi. 
Ciasne ubranie przeszkadza i oddychaniu i obiegowi krwi. 
Kołnierz by miał być rozluźniony natychmiast i zwykle też pas 
i szelki. 
Raniona osoba często będzie żądać wody, której jej można zu- 
pełnie bez obawy podać. Zimna woda jest zwykle więcej 
oswieżająca, ale czy zimna czy gorąca, musi być podana dosyć 
powolnie, tak aby pacyent miał czas do połykania między łykami. 
Napojów' podniecających się tutaj już rozważało. Zaniedbać 
danie napoju podniecającego, jeżeli jest poządanem, byłoby 
wielką omyłką w posądzaniu. Pierwszą myślą wdelu ludzi 
jednak jest postarać się o albo okowdtę dla każdego cier- 
piącego od słabości albo zranienia. Te są -w rzezywistości tak 
niepotrzebne w każdym wypadku, jakby było przyłożenie drzazg 
do nogi każdego pokaleczonego człowieka. Nie powinno się ich 
nigdy dawać przy zranieniach głowy, i miałoby się pamiętać, 
że podczas gdy mała ilość trunku działa jako pobudzacz, wielkie 
ilości są przygnębiające. 
ZLECENIA DLA UDZIELANIA NAJPIERWSZEJ POMOCY. WSRZĄSNIENIE. 
53 
Jakiekolwiek uszkodzenie, musi być jaśnie widziane nim 
się spróbuje opatrzenie. Aby tego dokonać zwykle będzie 
potrzebnem zdjąć trochę ubrania. To prawdopodobnie będzie 
bardzo bolesną i może niebezpieczną procedurą dla pacyenta, 
chybaby się z nim obchodzono z największą delikatnością. Przy 
zdejmowaniu ubrania rozpruj najbliższy szew w zewnętrznem 
ubraniu i przerżnij albo rozedrzyj spodnie ubranie. Zdrowy bok 
się powinno rozebrać naprzód, tak aby strona pokaleczona 
była wystawiona na mniejsze poruszenie. Przy pokaleczeniach 
nogi i kostek u nogi tylko rzadko będzie możliwem zdjąć boty 
albo trzewiki bez spowodowania srogiej boleści i może zrobienia 
znacznej szkody, więc powinne być rozrznięte bez wahania, 
jeżeli to jest potrzebnem. 
Wstrząśnienie. 
Większe albo mniejsze wstrząśnienie towarzyszy wszystkim 
uszkodzeniom i zawsze się musi o niem pomyślić i leczyć go, 
gdy to jest potrzebnem. 
Opis. 
Wstrząśnienie jest więcej lub mniej głębokie przygnębienie 
układu (systemu) nerwowego. Czasem bywa ono nazywane 
zapadnięciem. 
Przyczyny. 
Zwykle srogie zranienie. Niektóre osoby są jednak czułe 
względem wstrząśnienia, i dlatego u nich większe wstrząś- 
nienie nastąpi po nieznacznem uszkodzeniu nież się objawi 
po srogiem uszkodzeniu u ludzi mniej czułych. 
Zapobieżenie. 
Zapobieżenie wypadków, zwłaszcza ciężkich wypadków. 
Nie pozwól też osobie zranionej zobaczyć własną ranę, bo 
to jest zdatnem do powiększenia wstrząśnienia. To jest 
zwłaszcza prawdziwem przy srogiem zakrwawieniu. 54 
ZLECENIA DLA UDZIELANIA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
Objawy. 
Zwykle pokażą się natychmiast po zranieniu. 
Pacyent jest więcej albo mniej odurzonym i niezajmuje się 
tern, co się dzieje blizko niego. 
Może być częściowo albo całkowicie nieświadomym albo 
może umysł błądzi. 
Twarz jest blada, troskliwa i wycieńczona, powieki opadają, 
oczy są posępne, z rozciągniętemi źrenicami. 
Skóra jest zimna. 
Oddychanie jest słabe i płytkie. 
Puls jest prędki i słaby i może nie będzie można namacać go 
na napięstku. 
Zwykle się pacyent stopniowo polepsza, w przeciągu kilku 
godzin stając się więcej do siebie podobnym, ale może też 
i nie, lecz umrze od choroby sercowej. 
Leczenie. 
Poślij po doktora natychmiast jeżeli można. Zwalczaj 
przygnębienie i ogrzewaj i podniecaj wszystkimi możliwymi 
sposobami przed przybyciem doktora. 
Naprzód, połóż pacyenta na wznak z głową nizko tak aby 
dużo krwi wstąpiło do mózgu. 
Napoje podniecające powinno się zawsze podać jeżeli 
pacyent jest w stanie połykać. 
Gorąca kawa, gorąca herbata albo połowa łyżki kawowej 
wonnego spirytusu amoniaku w łyżce stołowej wody. 
Wódka może być jedynym podniecaczem do otrzymania. 
Jeżeli użyta, daj tylko jeden wielki napitek, bo więcej by 
prawdopodobnie wywołało przygnębienie. 
Amoniak albo eteryczna sól pod nosem też pomogą jeżeli ku 
dostaniu. 
Nigdy nie zdejmuj więcej ubrania nież potrzeba z ranionej 
osoby, ponieważ to spowoduje srogie rostrząśnienie, i PYTANIA. 
55 
jeżeli można rozpostrzyj surduty albo kołdry przez nią. 
Umieszcz butelki z gorącą wodą albo gorące cegły naokoło 
pacyenta jeżeli można; flanele wykręcone w gorącej wodzie 
przyłożone do brzucha i klatki piersiowej mają ten sam 
skutek. 
Nacieranie nóg i ramion w kierunku ciała, pod kołdrami, 
przyspiesza obieg krwi i jest pożytecznem. Bądź ostrożnym 
gdy to robisz aby nie odkryć pacyenta. 
Przestroga. 
Chociaż wstrząśnienie jest tak nadzwyczajnie pospolitem 
przy zranieniach, żeby się o nim zawsze miało pamiętać i 
leczyć go, nieśmi się zapomnąć, że coś jeszcze niebezpieczniej- 
szego nież wstrząśnienie może potrzebować uwagi. Obiawy 
srogiego krwotoku są bardzo podobne do wstrząśnienia, i 
jeżeli się tylko wstrząśnienie leczy w takim wypadku i 
krwotok się nie zatamuje, pacyent bardzo snadnie może 
zakrwawić się na śmierć. 
PYTANIA. 
1. Przypuśćmy że zostaniesz wezwany do opatrzenia pokaleczonej 
osoby. Cobyś zrobił naprzód? 
2. Co względem przewozu osoby uszkodzonej? 
3. Kiedy byś miał.posłać po doktora, albo wziąść osobę pokaleczona 
do doktora? 
4. Przy obchodzeniu się z osobą uszkodzoną, jakich powszechnych 
środków byś użył? 
5. Co uzględem ciasnego ubrania? 
6. Co wiesz o dawaniu osobom ranionym wody; napojów pod- 
niecających? 
7. Kiedy byś zdjął część ubrania i jakbyś to zrobił? 
8. Kiedy się wstrząśnienie wydarzy? 
9. Co jest wstrząśnienie? Przyczyna wstrząśinienia?* Zapobieże- 
nie? Objawy? Leczenie? 56 
ZLECENIA DLA UDZIELANIA NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
io. Przypuśćmy że widzisz osobę o której myślisz że jest srogo wstrząś- 
nięta, cobyś szukał aby sprawdzić że nic surowszego nież wstrząś- 
nienie się nie wydarzyło? 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
Przykładanie wszystkich tych bandażów, opisanych w poprzednim 
rozdziale, członkami klasy. ROZDZIAŁ IV. 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKÓRA NIE 
JEST ANI PRZESZYTA ANI PRZECIĘTA. 
Stłuczenia (siniaki), zwichnięcia, wywichnięcia i 
ZŁAMANIA KOŚCI. 
Przyczyny. 
Wszystkie te uszkodzenia są spowodowane zewnętrzna 
gwałtownością w sposobie uderzeń albo upadków albo 
szarpnięciem ciała. To się jednak nie odnosi do wszystkich 
złożonych złamań, jak się później zobaczy.* 
Zapobieżenie. 
Każdy jest podległy tym najpospolitszym ranam a one 
się wydarzają w tak rozmaitych okolicznościach, że nie jest 
możebnem nastręczyć innych nież najpowszedniejszych 
środków do zapobieżenia im. Jest jednak bezpiecznem 
powiedzieć, że wielu z nich pochodzi z niedbałości i że, 
zwłaszcza w niebezpiecznych miejscach, ludzie by mieli 
więcej uważać na ich otoczenie. Innemi słowami zawsze 
by powinni zachowywać zwykłą ostrożność. 
Przylepione zlecenia miałyby być zawsze przestrzegane. 
Takie zlecenia nie są dowolne, za jakich się ich niestety 
czasem uważa, ale przedstawiają nauki doświadczenia. 
* Złożone złamania są dogodnięj opisane razem ze złamaniami, 
chociaż właściwie to są uszkodzenia przy których skóra jest przeszyta 
i chociaż naprzód i w pierwszym rzędzie wyżądują sposób leczenia takich 
pokałeczeń. 
57 58 
PRZY KTÓRYCH SKORA NIE JEST PRZESZYTA. 
POTŁUCZENIA. 
Opis. 
To są może najpospolitsze uszkodzenia. Jeżeli osoba upadnie 
i uderzy niejaką część ciała, albo jeżeli została czemś 
uderzoną, skóra zwykle nie pęknie, ale siła uderzenia albo 
padu uszkodzi tkanki bezpośrednio pod skórą, łamiąc tam 
pewną ilość małych naczyń krwionośnych. Krew upływa 
z tych małych naczyń i to spowoduje opuchnięcie i pospolitą 
czarno-niebieską plamę, co pochodzi od krwi która upłynęła. 
Przyczyny. 
Uderzenia lub upadki. 
Zapobieżenie. 
Jak podane wyżej pod powszechnym napisem. 
Objawy. 
Boleść odrazu od uszkodzenia nerwów. 
Opuchnięcie od upływu krwi z naczyń. 
Czarno-niebieska plama z tego samego powodu. 
Później też boleść od ciśnienia tej krwi na czułe nerwy. 
Boleść zwiększająca się przy poruszaniu. 
Leczenie. 
Przy lekkich nietrzeba leczenia. 
Przy ważniejszych celem jest ograniczyć opuchlizną i 
zmniejszyć boleść. 
Zaraz: Lód albo bardzo gorąca albo bardzo zimna woda, 
albo połowa alkoholu a połowa wody. Arnika albo maść 
leszczynowa. Te ściągają naczynia krwionośne i tak 
uprzedzają upływ większej ilości krwi i też ztępią nerwy do 
pewnego stopnia, w ten sposób ulżąc boleści. Lód można 
przyłożyć bezpośrednio do uszkodzonego miejsca. Przy 
używaniu płynnego leku, umączyć szmatę w płynie i 
potem tę szmatę przyłożyć. ZWICHNIENIA. 
59 
Podnieszenie potłuczonej części zmniejszy boleść, bo zmniej- 
szy dopływ krwi do tej części. 
Dla ramienia, jeżeli potłuczenie srogie i poruszanie bolesne, 
użyj temblak. 
Zwykle doktor nie jest potrzebnym przy potłuczeniu. 
Przestroga. 
Siniak może będzie tylko najmniej ważną częścią pokale- 
czenia. 
Więc przy potłuczeniu zawsze spróbuj się zapewnić, że niema 
innego uszkodzenia, naprzykład złamania. 
Po potłuczeniach piersi i brzucha czasem następują wew- 
nętrzne uszkodzenia. Te mogą być bardzo niebezpieczne 
z powodu przełamania się naczyń krwionośnych w płucach, 
organów brzuchowych albo z powodu rzeczywistego rozer- 
wania miękkich wewnętrznych układów. Srogie potłuczenia 
tego rodzaju więc wyżądują bezzwłocznej uwagi lekarza. 
Jeżeli wstrząśnienie jest bardzo srogie po potłuczeniu brzucha 
albo piersi powinno się podejrzywać poważne uszkodzenie 
wewnętrznych organów. 
ZWICHNIENIA. 
Opis. 
Zwichnienie jest nazwisko dane uszkodzeniu wywołanemu 
przez nadmierne rozciągnięcie muskułu. Przy srogich 
zwichnięciach często małe naczynia krwionośne bywają 
przełamane, tak że krew umyka do muskułów w taki sam 
.sposób, jak krew, przy potłuczeniu, umyka pod skórą. 
Najpospolitsze zwichnięcia są: muskułów piec i ramion i 
małych żył u napięstku i u kostkach u nogi. 
Przyczyna. 
Zwykłe nagłe szarpnięcie-może spowodowane dźwiganiem 
zanadto ciężkiego brzemienia. 60 
PRZY KTÓRYCH SKÓRA NIE JEST PRZESZYTA. 
Zapobieżenie. 
Jak wyżej podane. 
Objawy. 
Zwiększona boleść przy poruszaniu. 
Sztywność. 
Kulawość. 
Więcej lub mniej opuchliny. 
Leczenie. 
Niepotrzeba zawołać doktora chyba wypadek srogi. 
Naprzód zupełny odpoczynek. 
Alkohol ’ woda, arnika i maść leszczynowa delikatnie 
wcierane aby otępić boleść. Nacieranie by zawsze miało 
być w kierunku ciała. Później także nacieranie może być 
mocniejsze aby dopomódz wsiąkaniu i aby zrobić wysilone 
muskuły bardziej giętkimi. Gdy się boleść i sztywność 
polepszyły, delikatne poruszanie dokąd zupełnie nie znikną. 
WYWICHNIĘCIA. 
Opis. 
Wywichnięcia są uszkodzenia stawów. Wynikają z gwał- 
townego naciągania, skręcenia i częściowego połamania 
żył naokoło stawu a czasem im towarzyszy rzeczywiste 
złamanie kości. Ze skręcenia albo naciągania pochodzi 
przełamanie naczyń krwionośnych i upływ krwi i serum 
krwi (wodnej części krwi) i naokoło stawu i w nim. 
Wywichnięcia napięstku kostek u nogi są najpospolitsze. 
Przyczyna. 
Nieprzy rodzone poruszenie stawu. Czasem przyczyna 
zdaje się być nieznaczną, jako skręcenie nogi przy zstąpieniu 
z nieznacznego podwuższenia. WYWICHNIENIA. 
61 
Zapobieżenie. 
Zobacz wyżej pod powszechnym napisem. 
Objawy. 
Sroga boleść bezpośrednio. 
Boleść się bardzo zwiększa przy poruszaniu stawu. 
Opuchnięcie stawu. 
Kości nie są na miejscu i niema innego zeszpecenia opracz 
tego spowodowanego opuchliną. 
Wstrząśnienie, jeżeli srogie. 
Sposób leczenia. 
Zawsze zawołaj doktora jeżeli srogie albo jeżeli we wątpli- 
wości. 
Zawsze zacznij z leczeniem zaraz, czy zawołano doktora 
czy nie. 
Zupełny odpoczynek aby nie zrobić większej szkody naciera- 
niem uszkodzonych powierzchni stawów. To znaczy, że 
sie nie powinno pozwolić pacyentowi poruszać staw albo 
stąpać. 
Podnieś staw jeżeli można i zastosuj gorąco albo zimno. 
Mniej krwi przyjdzie do uszkodzonego stawu jeżeli jest 
podniesiony i gorąco albo zimno ściąga naczynia i tak 
ogranicza upływ krwi i serum. Zimno się może zastosować 
w kształcie śniegu albo kruszonego lodu we szmacie. Zwy- 
kle lepiej używać szmaty wykręcone w bardzo gorącej albo 
bardzo zimnej wodzie albo polewać staw hojnie bardzo 
gorącą albo zimną wodą. Umieszczenie wywichniętego 
stawru pod czopkiem z zimną albo gorącą wodą jest także 
znakomite. 
Powinno sie użyć albo gorąca albo zimna dosyć długo, aby 
z nich otrzymać zupełną korzyść, to znaczy, od 24 do 48 
godzin. Z początku po zastosowaniu czy to gorąca czy 62 
PRZY KTÓRYCH SKÓRA NIE JEST PRZESZYTA. 
zimną, boleść się może powiększyć, ale po godzinie, naj- 
później, zacznie się polepszać i na koniec zniknie. 
Pamiętaj że tu może być wstrząśnienie, i jeżeli jest, lecz. 
Przestroga. 
Srogie wywichnienie, zwłaszcza wywichnięcie kostek u nogi, 
nie jest wcale nieznacznem pokaleczeniem ale wymagającem 
usługi lekarza. 
WYWICHNIENIA. 
Opis. 
Wywichnienia są pokaleczenia stawów i pochodzą od 
wymknięcia się główki kości z tulejki. Wywichnięcie nie 
może się wydarzyć, chyba w stawie który był wywichnięty 
dawniej, bez rozdarcia żył które trzymają staw ciasno. 
Niektóre osoby jednak, z powodu częstych wywichnień 
tego samego stawu mają tegoż żyły tak wyciągnięte, że 
nie tylko wywichnięcie jest łatwe, ale że żądne inne pokalec- 
zenie żył z tego niepochodzi. Owiele najczęstszem wywich- 
nięciem jest to stawu łopatkowego, które się wydarza w 
jednej połowie wszystkich wypadków wywichnięcia. Ale 
wywichnięcia stawu biodrowego, szczęki i palców w ręki 
nie są szczególnie niezwykłe. 
Przyczyny. 
Wywichnięcia są zwykle spowodowne uderzeniem albo 
upadnieniem, ale czasem pochodzą od gwałtownego natę- 
żenia muskułow, takiego jak rzucenie kamienia. 
Zapobieżenie. 
Jak podano pod powszechnym nagłówkiem. 
Objawy. 
Zeszpecenie; to jest staw przedstawia niezwykły widok, 
ponieważ główka kości nie jest we właściwem miejscu. To WYWICHNIENIA. 
63 
się może najlepiej poznać przy porównaniu pokaleczonej 
z niepokaleczoną stroną ciała. 
Członek w którym staw jest wywichnięty może być albo 
dłuższy albo krótszy nież cżłonek nie pokaleczony. To 
zależy od kierunku w którym się wywichnięcie zdarzyło. 
Główkę wywichniętej kości można często namacać poza 
właściwem miejscem. Ograniczone poruszanie, bo przesta- 
wiona główka kości jest ciasno trzymaną w jej nowej 
pozycyi. 
Boleść od ciśnienia przestawionej główki kości na czułe nerwy. 
Opuchnięcie od gniecenia miękkich części przestawioną 
główką kości. 
Wstrząśnienie. 
Leczenie. 
Poślij natychmiast po doktora. 
Oczekuj jego przybycie wyjąwszy wywichnień szczęki, 
palców u ręki i łopatki bez próbownania zrównać wywichnie- 
nie. 
Pamiętaj że pokuszenia się o zrównanie wywichnięć oprócz 
tych, palców u ręki i szczęki, ze strony nieobeznanego z 
anatomią może się skończyć wielką szkodą dla pacyenta bo 
ruchy potrzebne aby to zrobić mogą spowodować poważne 
zranienie naczyń krwianośnych, nerwów i miękkich części. 
Jeżeli się nie pokuszą o zrównanie wywichnięcia, miałoby się 
umieścić pacyenta we wygodnej pozycyi i zraniony staw 
powinien być przykryty tkaniną wykręconą w bardzo gorącej 
albo w bardzo zimnej wodzie, tak aby ściągnąć naczynia i 
zapobiedz opuchnięciu jak można najwięcej. 
Wywichnięcie dolnej szczęki. 
To może być pomyślnie wyleczone prawie każdym. To jest 
szczęśliwem, bo wywichnięta szczęka z ustami wskutek tego 64 
PRZY KTÓRYCH SKORA NIE JEST PRZESZYTA. 
Fig. 26.—Wywichnienie i złamanie. WYWICHNIENIA. 
65 
otwartemi jest bardzo bolesna i niewygodna. Aby zrównać 
wywichnięcie szczęki musi się naprzód obwinąć oba duże 
palce u ręki kilkoma warstwami tkaniny, aby nie byli 
narażeni na pokaleczenie. Potem się umieści oba duże palce 
w ustach pacyenta, opierając ich o jego dolne zęby po każdej 
stronie, podczas gdy palce uchwycą dolną szczękę zewnątrz. 
Pierwsze ciśnienie się wykonuje na dół i potem w tył. Jak 
tylko szczęka zacznie się posuwać na miejsce powinno się 
ześliznąć duże palce ze zębów do wnętrza policzków, bo 
będą uchwyceni między zębami gdy szczęka skoczy na 
miejsce. Muskuły zanadto rozciągnięte działają akuratnie 
jak pasek gumowy i trzeba być prędkim albo duże palce 
zostaną pokaliczone. 
Gdy się wywichnięcie zrównało umieść bandaż na szczęce. 
Wywichnięcie palców u ręki. 
Te, niezawierając tych drugiego stawu dużego palca, nie 
przedstawiają wielkich trudności dla studenta sposobów 
najpierwszej pomocy. Naprzód się powinno złapać 
wywichniony palec mocno od strony ręki. Potem się 
powinno wyciągnąć koniec palca prosto precz od ręki i 
kość zwykle wśliznie się na miejsce. Nie będzie się wyma- 
gało bandażu. 
Wywichnięcie łopatki. 
Nie powinno się pokuszać o zrównanie tego wywichnienia 
jeżeli można otrzymać usługi lekarza w umiarkowanie 
długim czasie, powiedzmy w czteru godzinach. Zdecyduj 
się natychmiast co do tego punktu, bo jeżeli jesteś zmuszony 
okolicznościami próbować zrównać to wywichnienie, musisz 
się wziąść do roboty bezwłocznie nim się muskuły staną 66 
PRZY KTÓRYCH SKÓRA NIE JEST PRZESZYTA. 
nieugiętymi i sztywnymi od podrażnienia spowodowanego 
główką kości. 
Często się doświadczy mało trudności przy zrównaniu wy- 
wichnięcia łopatki, zwłaszcza jeżeli staw był przedtem wy- 
wichnięty. Aby tego dokonać, powinno się zmusić pacyenta 
do położenia się na wznak. Osoba która zamierza zrównać 
wy wichnienie powinna potem usiąść koło niego przy ranionym 
boku z twarzą obróconą w kierunku jego głowy i powinna 
umieścić swoją wewnętrzną piętę, po zdjęciu trzewika, w 
pasze strony ranionej pacyenta i potem ściągnąć wywich- 
nięte ramię na dół i ciągnąć je w kierunku do nie pokaleczo- 
nego boku, równocześnie cisnąc piętą na zewnątrz i do góry. 
To zwykle wytłoczy koniec przestawionej kósci na zewnątrz 
i ten jak tylko jest wolny, skoczy nazad na miejsce. Aby 
utrzymać kość w miejscu, powinno się potem ramię przy- 
bandażować do boku z przedramieniem przeciągniętem 
napoprzek piersi i ręką umieszczoną na przeciwnem ramieniu. 
Przestroga. 
Jeżeli się wiele trudności napotyka przy zrównawaniu jakie- 
gokolwiek wywichnięcia nie obstawaj przy pokuszeniach 
aby to zrobić. 
ZŁAMANIA. 
Opis. 
Jeżeli kość jest złamana, rana nazywa się złamaniem. 
Nasze kości są kruche i, jeżeli siła użyta na nich jest dos- 
tateczną, łamią się podobnie jakby się się złamała sucha 
laska. Złamania są między najpospolitszymi ranami, 
dziesięć razy pospolitsze nieź wywichnięcia. Około dwie 
trzecie części wszystkich złamań są te kości członków. Naj- 
bliżej w powtarzaniu się są te obojczyka i żebr. Połamania 
czaszki, pacierza i miednicy są w porównaniu rzadkie. ZŁAMANIA. 
67 
Proste złamanie jest to przy którem skóra nie jest przeszyta. 
Złożone złamanie jest to przy którem skóra jest przeszyta. 
Przyczyny. 
Proste: uderzenia i upadnięcia. Złożone: tez,—od złego 
obchodzenia się z prostemi złamaniami i od ran. 
Zapobieżenie. 
Proste: jak podano pod powszechnym napisem. Złożone 
też,—właściwem obchodzeniem się z prostemi złamaniami 
i zapobieżenie ran. 
Objawy. Proste złamanie. 
Historya uderzenia lub upadnięcia. 
Boleść na miejscu złamania. 
Czułość na miejscu złamania. 
Osoba zraniona nie jest w stanie poruszać złamanym człon- 
kiem. 
Zeszpecenie. Przy złamaniu członek się zmieni w kształcie 
i skróci się albo zegnie. Zawsze porównaj z nieranionym 
bokiem. 
Poznanie przez macanie,—nierówność można często poczuć 
przy przesuwaniu palca wzdłuż złamanej kości. 
Utrata sztywności kości. Przy poruszaniu członka w 
którym kość jest złamana, zamiast aby się poruszało kością 
w całości, zauważa się, że na miejscu złamania jest niezwy- 
kły ruch, coś jakby zawiasa. 
Krepitacya (Trzeszczenie). To jest chirurgiczny wyraz 
używany o skrzypieniu które się słyszy albo czuje gdy zła- 
mane końce kości są tarte jeden o drugi. 
Wstrząśnienie. 
Przestroga. 
Ponieważ ktoś może narobić wielkiej szkody poruszaniem 
złamanej kości, bo odłamane końce są prawdopodobnie 68 
PRZY KTÓRYCH SKÓRA NIE JEST PRZESZYTA. 
bardzo ostre, jest o wiele bezpieczniejszem jeżeli raniona 
osoba nie jest w stanie poruszać członkiem, i jeżeli się 
podług pozorów zdaje prawdopodobnem, że się złamanie 
wydarzyło, wriioskować, że to jest złamanie bez dalszego 
badania, i tak je leczyć. 
Leczenie. Proste złamanie. 
Poślij po doktora. 
Przedmiot leczenia przed jego przybyciem jest zapobiedz 
dalszemu pokaleczeniu, zwłaszcza przeszyciu skóry ostrymi, 
podobnymi do nożów, końcami złamanej kości. Jeżeli to 
się wydarzy proste złamanie się oczywiście przemieni w 
złożone złamanie. Przy poprzedniem zranieniu niema możli- 
wości zarażenia się bo nie przełamana skóra zapobiega 
dostaniu się zarodków do z łamania w kości, podczas gdy 
w ostatnim skóra jest przecięta i w skutek tego zarodki 
dostaną się do złamanych końców kości i zarażenie nastąpi. 
Tak zamiast tych kilku tygodni gojenia prostego złamania 
w porównaniu bezboleśnego, bez wielkiego niebezpieczeńs- 
twa, złożone złamanie jest spowodowane z prawdopodobną 
zarazą rany, ze zapaleniem, zgnilizną albo materyą, a może 
miesiące słabości od zatrucia krwi, ze znacznym niebez- 
pieczeństwem śmierci. Przy leczeniu prostych złamań 
naj pierwszy cel się osiągnie przez zapobieżenie poruszania 
się końców złamanej kości. 
Jeżeli się można spodziewać doktora prędko, nietrzeba nic 
robić wyjąwszy umieszczenie pacyenta we wygodnej pozycyi. 
Jeżeli jest oczywistem że się poruszy kość przy robieniu 
tego, ta musi być mocno podtrzymywana rękami. Jedna 
ręka by miała podtrzymywać złamaną kość po obu stronach 
złamania. Kość się nieśmi zgjąć w miejscu złamania 
podczas gdy pacyent zmienia swą pozycyę dla wygodniej- 
szej. Wtedy złamana kość powinna by być pod trzy my- ZŁAMANIA. 
69 
waną w naturalnej pozycyi na poduszce albo zwiniętym 
surducie. Przy takiem podtrzymywaniu trzeba przech- 
owywać wielką ostrożność aby ją nie zgięto albo aby się 
nie ciągnęła w miejscu złamania. 
Jeżeli się musi poruszać pacyenta więcej nież nieznacznie, 
jak się właśnie opisało, złamana kość powinna być zrównana; 
to znaczy, miałaby być delikatnie wciągniętą do przyrod- 
zonego położenia, zawsze zapewniając się względem tego 
przez porównywanie z przeciwną stroną, i miała by być 
trzymana tam przyłożonymi szczepkami. 
Jeżeli raniona osoba nosi cienkie letnie ubranie, nie będzie 
zwykle potrzebnem rozebrać ją aby zbadać złamanie. 
Będzie lepiej faktycznie nie próbować robić to, bo to by 
się mogło skończyć pokaleczeniem od poruszania ostrych 
końców kości, i jeżeli się zostawi ubranie ono dostarcza 
znakomite podłożenie dla szczepek. Ale przy grubem 
ubraniu bardzo prawdopodobnie człowiek nie będzi w stanie 
poznać czy się złamanie wydarzyło albo jakiego rodzaju 
złamanie jest., W tym wypadku nigdy nie próbuj zdjąć 
ubranie, ale rozprój szwy ostrym nożem albo nożyczkami. 
Lecz wstrząśnienie. 
Objawy. Złożone złamanie. 
Oproćz objawów już opisanych tutaj jest rana prowadząca 
nadół do złamanej kości, albo odłamany koniec kości 
wyłazi przez skórę. 
Leczenie. Złożone złamanie. 
Poślij po doktora. 
Odkryj złamanie przez porznięcie ubrania. 
Odwróć ubranie od rany. 
Używaj taką samą ostrożność jak przy prostem złamaniu 
aby zapobiedz poruszaniu się ostrych końców złamanej kości. 70 
PRZY KTÓRYCH SKÓRA NIE JEST PRZESZYTA. 
Nie dotykaj się rany ani palcami ani czem innem. 
Jak można najprędzej postaraj się o antiseptyczny albo 
chirurgicznie czysty kompres i umieść go na ranie. 
Jeżeli ostra kość przedziurawiła skórę, jak się często zdarza, 
nie próbuj przywrócić ją na miejsce, ale podłożoną szczepką 
trzymaj ją w pozycyi tak jak jest. 
Zawsze lecz ranę naprzód, potem złamanie. 
Lecz wstrząśnienie. 
Przestroga. 
Nigdy przy złamaniu nie próbuj przenieść pacyenta dokąd 
złamana kość nie jest mocno ustalona w pozycyi szczepkami. 
Złamanie dolnej nogi. 
Objawy. 
Jak podane powyżej. Pacyent upadnie na ziemię. Zwykle 
nie jest trudnem poznać złamanie. 
Leczenie. 
Poślij po doktora. 
Postaraj się o poduszkę, worek wypchany jak poduszka 
sianem, słomą albo podobnem, albo o kołdrę obwiniętą 
naokoło drągów po obu stronach tak aby zrobić koryto. 
Delikatnie podnieś nogę na poduszkę, i t. d., umieszczając 
jedną rękę nad i drugą pod złamaniem pod nogą, zawsze 
trzymając w naturalnem położeniu. 
Noga na poduszce, nie powinno się pozwolić palcom u nogi 
obracać się wewnątrz albo zewnątrz, ale mieliby być podtrzy- 
mywane w takiem samem położeniu jak palce nie ranionej 
nogi. Nic więcej chyba się musi przenieść pacyenta. 
Jeżeli to się musi zrobić powinno się wyciągnąć nogą do natu- 
ralnej pozycyi i opatrzyć szczepkami. Użyj dwie szczepki 
jeżeli trzeba do otrzymania. Chociaż można użyć jakikol- ZŁAMANIE DOLNEJ NOGI. 
71 
wiek materyał dla tych szczepek, woli się mieć ich z cieńkich 
desek dłuższych nież noga, tak aby zapobiedz ruszaniu w 
kolanie, i szerszych nież noga jest gruba. Szczepki by miały 
Fig. 27.—Kleszcze z poduszki. 
być przyłożone na zewnątrz poduszki, jedna na wewnętrznej 
i druga na zewnętrznej stronie nogi. Miałyby być trzy- 
mane na miejscu 3ma albo ąma paskami sukna, pasami 
Fig. 28.—Kleszcze przy złamaniu dolnej nogi. 
albo chustkami obwiniętymi naokoło szczepek, poduszki i 
nogi i zawiązanymi. Musi się uważać aby żaden z tych 
pasków niebył akuratnie przez złamanie, bo to spowoduje 72 
PRZY KTÓRYCH SKORA NIE JEST PRZESZYTA. 
dolegliwą boleść przez ciśnienie. Sama poduszka zrobi 
dosyć dobre podłożenie nawet bez szczepek. Możnateź 
użyć szczepki bez poduszki. Jeżeli to się zrobi, ubranie, 
słoma, siano, bawełna, liście albo coś innego miękkiego 
musi się użyć do wypchania pod szczepkami, które są 
przywiązane do miejsca w sposób powyżej opisany. Wrazie 
Fig. 29.—Kleszcze przy złamaniu uda 
potrzeby cobądż sztywne o dostatecznej długości, takie jak 
laska, parasol albo podobne, może się użyć dla zewnętrznej 
szczepki, podczas gdy się użyje drugą nogę zamiast wewnę- 
trznej szczepki. Paski sukna albo chustki się potem ob- 
winą naokoło szczepki i oboch nóg i zawiążą jak przedtem. 
Lecz wstrząśnienie. 
Złamanie uda. 
Objawy. 
Jak powyżej, pacyent upadnie na ziemię. 
Może być trudnem poznać złamanie z powodu grubych 
muskulow. 
Leczenie. 
Potrzeba wystarania się o lekarza i leczenia wstrząśnienia 
jest większą nież przy złamaniu nogi. Uwagi odnoszące 
się do ostrożnego obchodzenia się ze złamaną kością są 
tutaj stosowne. ZŁAMANY NAKOLANEK. 
73 
Jeżeli trudnem poznać złamanie, lecz jak złamanie. 
Długiej szczepki sięgającej w jednym mocnym kawałku od 
nogi do pachy się wymaga dla zewnętrznej szczepki aby 
zapobiedz poruszaniu się stawu w miednicy. Ten by się 
miał silnie ustalić paskami sukna naokoło i do piersi i do 
członka. 
Wewnętrzna szczepka by najlepiej miała sięgać od kroku 
do stopy. Jeżeli nie można otrzymać wewnętrznej szczepki, 
zwiąż nogi i uda. 
Złamany nakolanek. 
Objawy. 
Jak powyżej, pacyent upadnie na ziemię i nie może podnieść 
nogę. 
Nie trudnem poznać złamanie, bo można namacać zagłę- 
bienie w nakolanku bezpośrednio pod skórą. 
Leczenie. 
Będzie się wymagało usług lekarza i wstrząśnienie powszech- 
nie wymaga leczenie. Musi się też używać ostrożności przy 
poruszaniu nogi. 
Wyprostuj nogę. 
Postaraj się o szczepkę dość długą aby sięgała od środka uda 
do środka dolnej nogi. Woli się mieć cienką deskę tak 
szeroką jak udo, ale w razie potrzeby można użyć laskę, 
parasol albo podobne. Zrób podkładek dla szczepki, 
przyłóż szczepkę do tyłu uda i nogi ze środkiem naprzeciw 
. zgięciu kolana i przywiąż do miejsca paskami sukna albo 
chustkami. Bądź ostrożnym aby nie umieścić bandaż 
przez złamanie, ale jeden pasek bezpośrednio nad i drugi 
bezpośrednio pod kolanem. 74 
PRZY KTÓRYCH SKORA NIE JEST PRZESZYTA. 
Złamanie obojczyka. 
Objawy. 
Pacyent podtrzymuje łokieć ranionćj strony ręką drugiej 
strony. 
Nie jest w stanie podnieść rękę powyżćj ramionia. 
Jest łatwem namacać zagłębienie przez posuwanie palca 
wzdłuż ranionego obojczyka. 
Fig. 30.—Bandaż przy złamaniu obojczyka. 
Leczenie. 
Poślij po doktora. 
Zrób podkładek z wielkiej chustki, dwóch chustek średniej 
wielkości trójkątnego bandażu albo czegoś podobnego. 
Umieść ten podkładek w pasze strony ranionej. Umieść 
rękę w temblaku z przedramieniem prostokątnie do wyższego 
ramienia. 
x Weź bandaż koło 3 cali szerokości, obwiąż ciało poziomo 
i ranione ramię u łokcia. Obejdzie, rozumie się, i łokieć, 
zgięte ramię i ciało. Jeżeli związane przez przyciągnięcie ZŁAMANIE WYŻSZEGO RAMIENIA I PODRAMIENIA. 
75 
łokcia do ciała, wypcha wyższą część humerusu na zewnątrz. 
Inny sposób. 
Niech się pacyent położy i umieść jego zranioną łopatką na 
poduszkę we wygodnej pozycyi aż doktor przybędzie. 
Lecz wstrząśnienie. 
Złamanie wyższego ramienia i przedramienia. 
Objawy. 
Te złamania mogą prawie zawsze być poznane przez objawy 
już podane. 
Fig. 31.—Złamanie wyższego 
ramienia. (Drill Regulations 
H. C. U.S. A.) 
Fig. 32.—Kleszcze i bandaż dla 
podramienia. 
Leczenie. 
Poślij po doktora. 
Lecz wstrząśnienie. 
Delikatnie wyprostuj członek tak aby go umieścić w natural- 
nej pozycyi. 76 
PRZY KTÓRYCH SKORA NIE JEST PRZESZYTA. 
Postaraj się o dwie szczepki dość długie, aby sięgały przy 
wyższem ramieniu od łopakti i pachy do łokcia i przy 
przedramieniu od łokcia do środka ręki. Najlepsze są płaskie 
deski, gonty są doskonałe, ale mogą być z jakiegobądź 
sztywnego materyału, jak gałązki, wieko od butelek od 
wina, cynowe koryto, etc. 
Podłoż szczepki dobrze. 
Przy wyższem ramieniu, jeżeli dolna część kości jest złamaną, 
przyłóż jedną szczepkę z tyłu i drugą na przodzie. Jeżeli 
złamanie jest środkowej albo górnej części, przyłóż jedną 
szczepkę do wewnętrznej i drugą do zewnętrznej strony 
ramienia. 
Podtrzymuj temblakiem. 
Przy przedramieniu: 
Umieść przedramię napoprzek piersi, z dużym palcem do 
góry. 
Przyłóż jednę podłożoną szczepkę—ubranie wystarczy dla 
podłożenia—do zewnętrznej strony od łokcia aż za napięstek 
i drugą do wewnętrznej powierzchni sięgając aż do końców 
palców. 
Podtrzymuj temblakiem. 
Złamany napięstek. 
To jest bardzo pospolite zranienie spowodowane upadnicnia- 
mi na ręce, których się wysunie naprzód przy padaniu aby 
chronić ciało. 
Objawy. 
To należy do klasy złamań, którem się daje nazwisko 
“nasilne.” Siła zranienia rzeczywiście wpędzi jedną kość 
do drugićj tak ze są trzymane razem. 
Wielkie zeszpecenie, niema trzeszczenia, ruch, etc. Leczenie. 
Poślij po doktora. 
Nie próbuj uwolnić kości, ale zostaw ich jak są. 
Oprócz tego lecz jak złamanie przedramienia. 
Złamane palce u rąk. 
Objawy. 
Zwykłe objawy złamania, które się łatwo pozna. 
Leczenie. 
Delikatnie wciągnij do naturalnego położenia. 
Umieść wązką podłożoną szczepkę pod palcem i trzymaj 
ją na miejscu wązkim bandażem. 
Podtrzymuj rękę temblakiem. 
Pokaż doktorowi jak można najprędzej. 
Złamanie żebr. 
Objawy. 
Ostra boleść przy głębokiem oddychaniu albo kaszlaniu. 
t Oddychanie jest zwykle krótkie, pacyent często przyciska 
rękę do boku aby zapobiedz poruszaniu klatki piersiowej. 
Może się czuje tarcie złamanych kości jednej o drugą przy 
położeniu ręki na pierś w miejscu gdzie boleść jest najsroższa. 
Leczenie. 
Obwiąż wielką chustkę albo trójkątny bandaż mocno 
naokoło piersi, przypnij wielki ręcznik ciasno naokoło piersi 
albo przyłóż zwinięty bandaż do piersi. Te organiczają 
ruch piersi i tak zmniejszają boleść. 
Jeżeli wstrząśnienie jest srogie natychmiast zawołaj doktora. 
Jeżeli nie, po umieszczeniu bandażu niech odwiedzi doktora 
jak najprędzej to wykonalne. 
Lecz wstrząśnienie. 
ZŁAMANIE ŻEBR I GŁOWY. 
77  PRZY KTÓRYCH SKORA NIE JEST PRZESZYTA. 
78 
Objawy. 
Pacyent prawdopodobnie nieświadomy od ranienia mózgu. 
Jeżeli przy dolnym końcu czaszki, wtedy prawdopodobnie 
będzie upływ krwi z nosu, uszy i ust. Jeżeli na sklepieniu, 
przełamanie się może łatwo poznać pod skórą. 
Leczenie. 
Poślij po doktora. 
Umieść w leżącej pozycyi z głową lekko podniesioną i 
trzymaj bardzo spokojnie aż doktor przybędzie. 
Złamanie dolnej szczęki. 
Objawy. 
Usta otwarte, pacyent nie może mówić. 
Złamanie może być często namacane ze zewnątrz, i wewnątrz 
będzie nieregularność zębów. 
Może będzie krwawienie z dziąseł. 
Wstrząśnienie. 
Leczenie. 
Poślij po doktora. 
Delikatnie podnieś złamaną szczękę aby się dolne zęby doty- 
kały górnych. 
Podtrzymuj w tej pozycyi bandażem dla szczęki opisanym 
na str. 25 albo dwoma paskami bandażu, jeden prostopadły, 
przewiązany przez wierzch głowy i drugi dłuższy, przepro- 
wadzony do tyłu głowy, krzyżujący się i przeprowadzony 
poziomo do czoła i tam przywiązany. 
Lecz wstrząśnienie. 
Złamanie nosa. 
Objawy. 
Zwykle nie trudne do poznania. 
Przełamanie czaszki. PYTANIA. 
79 
Boleść, opuchnięcie, trzeszczenie i zeszpecenie. Opuchnięcie 
może być tak wielkie, że zaćmiewa zeszpecenie. 
Jest nierzadko złożonem. 
Leczenie. 
Umieść w tak naturalnej pozycyi jak tylko można a trzymaj 
tam paskiem lepkiego plastru przez nos od twarzy do twarzy. 
Przed przyłożeniem plastru, połóż mały kompres z gazy po 
obu stronach nosu. 
Jeżeli niemasz lepkiego plastru umieść bandaż przez nos i 
naokoło głowy, ale nie ściągaj dosyć silnie aby zrobić nos 
płaskim. 
Poradź się doktora, bo jest niebezpieczeństwo stałego 
zeszpecenia.. 
Złamanie krzyża. 
Objawy. 
Pacyent nie jest w stanie się poruszać. 
Żaden ruch albo czucie ciała pod zranieniem. 
Leczenie. 
Zaraz poślij po doktora. Jeżeli można nie przenoś pacyenta 
przed jego przybyciem. 
Jeżeli się musi wziąść pacyenta z miejsca gdzie się jego 
zranienie wydarzyło, wystaraj się o hojnie pomocy aby go 
podnieść. Toby się miało zrobić z największą ostrożnością 
tak aby nie zgiąć kość pacierzową, bo to zgniecie słup 
pacierzowy. 
Umieść nosze pod pacyentem i delikatnie spuść go do noszy. 
Lecz wstrząśnienie. 
PYTANIA. 
1. Jakie są zwykłe przyczyny zranienia bez przełamania skóry? 
2. Jak można zapobiedz takim zranieniom? 
3. Opisz potłuczenia. 
4. Jakie są objawy potłuczeń? 80 
PRZY KTÓRYCH SKORA NIE JEST PRZESZYTA. 
5. Jakbyś ich leczył? 
6. Przy srogiem potłuczeniu, na co więcej musisz uważać? 
7. Co jest rozciągnięcie? Jak bywa spowodowane? Jakie są 
objawy? 
8. Jakie jest leczenie? 
9. Co jest zwichnięcie? Jak jest spowodowane? Objawry? 
Leczenie? 
10. Czy srogie zwichnięcie jest lekkiem zranieniem? 
11. Co jest wywichnięcie? 
12. Jak są wywichnięcia spowodowane? Objawy? Leczenia? 
• 13. Pod jakimi warunkami byś był usprawiedliowiony przy próbo- 
waniu zrównać wywichnięcie? 
14. Kiedy byś się miał wziąść do tego? 
15. Niebezpieczeństwo usiłowań zrównać wywichnięcia. 
16. Opisz specyalne leczenie dla wywichnięć dolnej szczęki, palca u 
ręki i łopatki. 
17. Co jest złamanie? 
18. Czy są złamania zwykłemi wypadkami w porównaniu do wy- 
wichnięć? 
19. Co jest proste złamanie? 
20. Co jest złożone złamanie? Przyczyny prostych złamań i zło- 
żonych złamań? 
21. Jak byś zapobiegł aby się proste złamanie nie stało złożonem? 
22. Jak byś poznał proste złamanie w ranionej osobie? 
23. Jak byś leczył proste złamanie? 
24. Jak byś poznał słożone złamanie? 
25. Leczenie złożonego złamania? 
26. Objawy i leczenie złamania dolnej nogi; uda; nadkolanka; oboj- 
czyka; górnego ramienia i przedramienia; napięstka; palców u ręki; 
żebr; czaszki; dolnej szczęki; nosa; krzyża. 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
Pokaż sposoby leczenia wywichnięć dolnej szczęki, łopatki i palców 
u rąk 
Pokaż sposoby leczenia prostego i złożonego złamania. 
Pokaż leczenie i zastosowanie szczeprek przy złamaniu dolnej nogi; 
uda; nadkolanka; obojczyka, górnego ramienia i przedramienia; napięst- 
ka; palców u ręki; żebr; czaszki; dolnej szczęki; nosa; krzyża. ROZDZIAŁ V. 
ZRANIENIA PRZY KTÓRYCH SKÓRA JEST 
PRZESZYTA ALBO PRZEŁAMANA. 
Pokaleczenia przy których skóra jest przełamaną albo prze- 
szytą się zwykle nazywają ranami. 
Opisanie.—Przy ranie nie tylko że skóra jest przełamana albo 
przeszyta, ale zwykle jest mniej lub więcej uszkodzenia tkanin 
pod nią. To służy do rozróżnienia ran od pokaleczeń których 
się właśnie opisało (wyjąwszy złożone złamania, które są w 
rzeczywistości ranami), bo przy poprzednich pokaleczenie jest 
ograniczone do tkanek pod skórą. Przy ranach, gdy chroniące 
okrycie, to jest skóra, jest przełamane, jest niebezpieczeństwo 
że wstąpią zarodki zgnilizny a następnie zapalenia z utwo- 
rzeniem materyi albo zgnilizny. Przy ranach także jest więcej 
lub mniej krwotoku albo krwawienia, bo niektóre naczynia 
krwionośne muszą być ranione. 
Bardzo waźnem jest dla studenta udzielania najpierwszej 
pomocy aby dobrze rozumiał działanie zarodków które wstępują 
do ciała przez ranę. Te zarodki są żywotne, albo innemi słow- 
ami, żyjące organizmy. Podczas gdy przy zranieniach od 
mechanicznych i chemicznych działaczów uszkodzenie ciała jest 
dokonane zaraz gdy się ranę strzyma, rzecz się tak niema przy 
pokaleczeniach od żywotnych działaczów. Nie widać żadnego 
skutku przy zdarzeniu się zranienia, ale uszkodzenie przyjdzie 
później z rośnięciem żyjących organizmów. 
Zarodki których musimy rozważać mogą się tylko dostać do 
ciała przez ranę albo przełamanie skóry. Te zarodki, które są 
81 82 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKÓRA JEST PRZESZYTA. 
zanadto małe aby byli widziane z wyjątkiem przez mocny 
mikroskop powodują zapalenie i utworzenie zgnilizny, albo 
materyi. Istnieją w niezliczonych milionach, ale nie żyją w 
tkankach naszych ciał i dlatego muszą wstąpić zę zewnątrz. 
To jest bardzo ważny fakt do zapamiętania. Także jest ważnem 
aby wiedzieć, że zarodki zgnilizny nie latają w powietrzu a tak 
nie mogą być przeniesione do rany z powietrza. Zarodki 
zgniliny się znajdują na powierzehni naszych ciał, na nożach i 
innych przedmiotach, które powodują rany, w prochu domów, 
we wodzie, etc., i też na chirurgicznych instrumentach i opatrun- 
kach, chyba że się przedsięwzięło szczególne środki aby ich 
uwolnić od zarodków, albo, w innych słowach, chyba że zostale 
disinfektowanemi. 
Przypuśćmy, że się otrzymało ranę, co się stanie? Jeżeli się 
zarodki zgnilizny nie dostaną do niej, nie będzie zapadlenia i 
zagoji się prędko i ładnie; ale, jeżeli przeciwnie rana się zarazi 
zarodkami zgnilizny, to znaczy że zapalenie nastąpi, więcej 
albo mniej materyi się utworzy, i tutaj będzie do pewnego 
stopnia wsiąkanie jadowitych utworów przez ranę, które się może 
skończyć sroższemi formami zatrucia krwi i prawie niechybną 
śmiercią. Ale jeżeli zarodki zgnilizny są tak powszechnie ob- 
ecnymi, może by sie zdawało, że pod zwykłymi warunkami muszą 
być zawsze przeniesieni do rany, jak tylko się ją otrzyma, czy 
to z powierzchni ciała czy tćż przedmiotem który powoduje ranę. 
To jest prawdziwe, ale jeżeli się przeniesie tylko parę (małe) 
zarodków zgnilizny do tkanek, one się o te zarodki postarają 
bez trudności i żadna szkoda się nie stanie, co więcćj, chyba że 
się przeniesło zanadto wiele zarodków zgnilizny do ciała, krew 
pochodząca od zranienia często uniesie tak wiele że tkanki 
mogą się postarać o tych kilku zostawionych z małą trudnością. 
To jest akuratnie przyczyną dlaczego rana, która krwawi obficie 
prawdopodobnie będzie mniej niebezpieczną. Dlatego możemy RÓŻNICE W RANACH. 
83 
wnioskować, że każda rana nie jest zarażoną i musime zachowy- 
wać wszelką ostrożność aby ją nie zarazić naszemi rękami, 
przyrządami, opatrunkami, i t. d. Tego się najlepiej dosiągnie 
przykryciem disinfektowanym opatrunkiem, bo ten zapobiegnie 
aby się zanieczyszczone przedmioty z nią zetknęli. (Zobacz 
kompresy, strona 36.) Ale jeżeli niema takiego opatrzenia pod 
ręką, najlepiej jest, jeżeli można, zostawić ją wystawioną na 
powietrze, bo, jak się stwierdziło, niema się bać wielkiego 
niebezpieczeństwa zarazy od powietrza. Zwykła woda jest 
niebezpieczną bo może zawierać wiele zarodków zgnilizny. 
Objawy zapalenia w ranie są gorąco, czerwoność, boleść, 
opuchnięcie i częściowa albo całkowita utrata używania zranionej 
części. Jeżeli te się pokażą w ranie trzy albo cztery dni po 
zranieniu, chyba żeby były lekkie, potrzeba doktora, bo mogą 
się stać gorszemi. 
Różnice w ranach. 
1. Rznięte albo nacięte rany, przy których skóra i umieszczone 
pod nią tkanki są widocznie rozdzielone ostrem narzędziem. 
Są spowodowane brzytwami, ostrymi nożami, szkłem i podob- 
nem. Aby im zapobiedz, jak przy poprzednim rodzaju zranień, 
powinno się zastosować zwykłą ostrożność. W tym rodzaju 
ran, bo naczynia krwionośne są czysto przecięte, prawdopodobnie 
będzie srogie krwawienie. 
2. Rozdarte albo rozszarpane rany, przy których tkanki są 
raczej rozdarte nież przecięte. Są spowodowane rozdzierającem 
albo kruszącem pokaleczeniem, takiem jak uderzenie tępym 
narzędziem, maszyneryą albo przejechaniem albo uderzeniem 
od woza, tramwaju albo wagonu. Jako do środika zapobieżenia 
trzeba tylko zwrócić uwagę na prostą ostrożność. Przy tych, 
dlatego że naczynia krwionośne są tak zgniecone jak inne 
tkanki, krwotok nie jest tak bardzo prawdopodobny jak przy 
poprzednim rodzaju, ale z powodu sposobu zranienia, brud 84 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKÓRA JEST PRZESZYTA. 
prawdopodobnie będzie wtarty do tkanek i one są tak obszernie 
rozdarte i zniszczone, źe zarażenie, za czem idzie zapalenie i 
materya albo zgnilizna, jest nadzwyczaj pospolite. 
3. Ukłócia są głębokie rany małego kalibru spowodowane 
szpiczastemi narzędziami, takiemi jak sztylety, bagnety i tern 
podobne. Rany spowodowane kulami są też zawarte w tej 
klasie. Ranę tego rodzaju są, rozumi się, często naumyślnie 
zadane, ale większość ran od kuli w cywilnem życiu pochodzi od 
niedbałości, która jest prawie, jeżeli nie całkiem, zbrodniczą. 
“Nie wiedziałem źe była ładowaną” nie jest dostateczną wy- 
mówka za strzelenie ludzkiej istoty, i jeżeli się przestrzega 
prawidło aby nigdy nie celować strzelbą albo pistoletem na 
siebie albo kogokolwiek innego nie będzie się miało sposobności 
zrobić tę wymówkę. Ilość krwawienia przy ranach tego rodzaju 
jest cżęsto nieznaczna, ale może być wielka jeżeli wielkie naczynie 
krwionośne jest zranione. Zarażenie nie jest niezwykłe, bo 
organizmy zgnilizny gdy przeniesione do takich ran mają ide- 
alne warunki dla mnożenia się. 
Objawy ran. 
Obecność rany. 
Boleść. 
Wstrząśnienie. 
Krwotok. 
Krwotok: W rzeczywistości wszystkie rany krwawią więcej 
lub mniej, ale w porównaniu nielicznym towarzyszy niebezpiecz- 
ny krwotok, bo wielkie naczenia krwionośne zwykle unikną 
zranienia. Oprócz rzeczywistego pokazania się krwi przy krwo- 
toku, utrata znacznej ilości krwi wywoła pewne objawy: Słabość, 
ze zimną skórą, bladą twarzą, rozciągniętymi źrenicami, słabem, 
nieprawidłowem oddychaniem, wzdychaniem, słabym pulsem, RÓŻNICE W RANACH. 
85 
odurzeniem i utratą świadomości. Srogość objawów zależy na 
tern jak wiele krwi i jak prędko się ją ztracilo. 
Leczenie ran. 
Toby się miało najlepiej rozważać pod dwoma napisami: 
i. Leczenie ran bez srogiego krwotoku, i 2. Leczenie przy 
ranie ze srogim krwotokiem. 
i. Leczenie ran bez srogiego krwotoku. 
Przy głębokich ranach albo takich które okrywają znaczną 
powierzchnię zawsze poślij natychmiast po doktora. Zaw- 
sze jest lepiej zawołać doktora jeżeli wątpisz o twojej zdol- 
ności albo środkach. 
Przerżnij albo rozpruj ubranie aby otrzymać widok rany. 
Odwróć ubranie tak aby się nie dotykało rany. 
Nie dotykaj się rany sam i nie pozwalaj pacyentowi dot- 
knąć się jej. Pamiętaj że tu niema pospiechu, bo powietrze 
nie zarazi ranę. Jeżeli się można spodziewać przybycia 
lekarza w kilku chwilach, nie będzie zwykle potrzeba robić 
nic więcej. 
Wystawienie na powietrze jest o wiele bezpieczniejsze nież 
przyłożenie czegokolwiek co nie jest chirurgicznie czystem 
albo antiseptycznem. Jeżeli jednak masz chirurgicznie 
czysty albo antiseptyczny kompres—przyłóż go do rany 
natychmiast i przybandażuj silnie do rany. To zapobieg- 
nie przypadkowemu zarażeniu i zwykle zatamuje jakie 
krwawienie może jest. Faktycznie to postępowanie zata- 
muje krwotok w dziewięćdziesięciu dziewięciu procentach 
wszytkich ran. 
Lecz wstrząśnienie, jeżeli jest jakie. 
Jeżeli pacyent jest osłabiony, zawsze go miej położonego z 
głową nisko. 86 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKORA JEST PRZESZYTA. 
Przy nieznacznych ranach, takich jak podrapania, jest wiele 
lepiej podniecać krwawienie nieź próbować zatamować je. 
Nie wysysaj takie rany, ale spowoduj aby krwawili ciśnie- 
niem po ich stronach. Przy palcach to się najlepiej zrobi 
dojeniem palca. 
Nie obcieraj krew chyba byś miał chirurgicznie czystą 
szmatę którą to zrobić. To jest jedyna klasa ran, przy 
której się może użyć wody aby obmyć krew. Niebezpieczeń- 
stwo zarażenia tych małych ran wodą jest bardzo niez- 
naczne i materya obmyta wodą jest o wiele niebezpieczniejsza 
nież sama woda. 
Kawałek czystej gazy robi dobre opatrzenie. 
2. Leczenie ran ze srogim krwotokiem. 
Zastaw krwawienie. 
Umieść pacyenta w takiej pozycyi, że będzie najmniej cier- 
piał od upływu krwi. To jest położenie się z głową nisko, 
tak że mózg dostanie tyle krwi jak możliwem. Nie rób nic 
co zwiększy krwawienie. Nasilnym ruchom się musi 
zapobiedz. Jeżeli raz krwawienie przestało, pacyent by 
miał zostać spokojnym, bo każdy ruch może wytrącić 
zsiadłóść, i zacząć je nanowo. Zobacz aby pacyent dostał 
obfitość dobrego powietrza, przykryj go ciepło i umieść 
gorące butelki koło niego jeżeli ich można otrzymać. Natur- 
alnie, podniecacze zwiększają siłę serca, więc nie są pożąda- 
nymi; ale czasem pacyent stanie się tak słabym że jest konie- 
cznie potrzeba ich podać aby zapobiedz jego umarciu. 
Kiedytylko można zawsze się strzeż od zrobienia tego aż 
się krwawienie zastawiło jakimiś mechanicznymi środkami. 
Połowa łyżki kawowej wonnego spirytusu amoniaku w 
łyżce stołowej wody albo łyżka stołowa wódki są dobrymi 
podniecaczami. KRWOTOK Z ARTERYI. 
87 
Aby zastawić krwawienie potrzebnem jest aby wiedzieć 
z którego rodzaju naczyń pochodzi. 
1. Krwótok z arteryi się pozną po jaśnie czerwonej krwi 
wyrzucanej strumykami. Krew się traci bardzo prędko. 
2. Krwotok z żył się pozna po stałem upływie ciemno 
niebieskiej krwi. 
3. Krwotok z naczyń włoskowatych odznacza się sączeniem 
krwi o kolorze cegły. 
Krwotok nie będzie srogi wyjąwszy z arteryi i wielkich żył. 
Naturalnie ponieważ arterye, naczynia włosko watę i żyły 
mogą być wszyztkie przecięte w jednej ranie, tam może 
być krwawienie od wszystkich trzech. W tym wypadku 
krwotok z arteryi wymaga pierwszą uwagę, i przy krwo- 
toku z żył i naczyń włoskowatych te ustatnie mogą być 
na razie zaniedbane. 
Krwotok z arteryi (tętnic). 
Leczenie. 
Poślij natychmiast po doktora. 
Nie czekaj na niego, bo przy takiem robieniu pacyent może 
umrzeć albo być w beznadziejnym stanie gdy on przybędzie. 
Jeżeli potrzeba oderznij ubranie odrazu tak aby widzieć 
punkt krwawiący. Przy bardzo srogim krwotoku postępuj 
z następującym krokiem przed zrobieniem tegoż. 
Ciśnij palcami albo dużym palcem na tętnicę między 
krwawiącym punktem i sercem. To zastawi krwawienie 
właśnie tak jak możesr zatamować wodę płynącą z węża 
gumowego ciśnieniem na jakąkolwiek część jego długości. 
Zrobi jednak więcej nieź to. Sposób przyrody zastawienia 
krwotoku jest utworzenie zsiadłości, i ponieważ ciśnienie 
zapobiega obmyciu krwi za punktem ciśnienia, sposobność się 
daje aby się zsidałość utworzyła. 88 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKORA JEST PRZESZYTA 
Miejsca gdzie można najlepiej cisnąć na arterye w ich 
biegu się już podało, ale będzie najlepiej przeglądnąć ten 
przedmiot jak dalece się dotyczy głównych piinktów gdzie 
ciśnienie może być najskuteczniej zrobione palcami albo 
dużym palcem, i t. d. 
Arteryą skroni, która dostarcza najniebezpieczniejsze krwa- 
wienie przy ranach skalpu, się dosiągnie ciśnieniem przed 
uchem właśnie powyżej gdzie dolna szczęka może być 
Fig. 33.—Ciśnienie na główną 
zylę. {Drill Regulations, II. C. 
U. S. A.) 
Fig. 34.—Ciśnienie na arteryę pod 
obojczykiem. (Drill Regulation copy.) 
namacaną, ruszającą się w swojej tulejce. Gałęź tej 
arteryi przechodzi przez skroń na linii od górnego brzegu 
ucha do powyżej brwi. Każdy z tych punktów można użyć 
przy krwawieniu wyżej po tej samej stronie głowy. Krwa- 
wienie z której bądź części skalpu się może zastawić ciasnym 
bandażem naokoło głowy. Ten bandaż by miał opasać 
głowę, prowadząc przez czoło właśnie nad uszami do pods- 
tawy czaszki z tyłu. KRWOTOK Z ARTERYI. 
89 
Żyłę główną (carotid) można ścisnąć przyciśnieniem dużego 
palca albo palców głęboko do szyj i przed silnie oznaczonym 
muskułem który sięga od górnej części kości piersiowej do 
tyłu ucha. Figura 33 pokazuje ciśnienie na główną żyłę 
po lewej stronie. Wszystkie krwawienie z głowy, z wyjąt- 
kiem strony na górze, do czego się już odnoszono, miałoby 
się najlepiej zastawić ciśnieniem na główną żyłę. Rany w 
karku, czy od arteryi czy od żył są jednak tak bezpośrednio 
Fig. 35.—Ciśnienie na arteryę ramienia. {Drill Regulation copy.) 
i nadmiernie niebezpiecznymi, że by się miało natychmiast 
uciec do prostego ciśnienia na krwawiący punkt. 
Przy krwawieniu od ran łopatki albo pachy można dosiągnąć 
arteryę pod obojczykiem ciśnieniem dużego palca głęboko 
do zagłębienia za obojczykiem. (Fig. 34.) Przy krwawieniu 
z jakiejkolwiek części ramienia albo ręki, powinno się 
cisnąć arteryę ramienia na zewnątrz do kości zaraz za 
wewnętrznym brzegiem wielkiego muskułu górnego ramienia. 
(Fig. 35.) Podczas gdy krwawienie dłoni może być zasta- 90 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKORA JEST PRZESZYTA. 
wionem takim sposobem, bezpośrednie ciśnienie kamieniem 
zawiniętym w gazie albo w podobnem mocno przybandażo- 
wanym do dłoni z ręka zamkniętą naokoło tego, jest o 
wiele lepszem. 
Fig. 36.—Ciśnienie na arteryę uda. 
Przy krwawieniach z uda, nogi albo stopy, ciśnij w tył 
palcami na środku pachwiny, gdzie arterya przechodzi przez 
kość. (Fig. 36.) 
Przy robieniu ciśnienia palcami, jeżeli czujesz bicie arteryi, 
możesz być całkiem pewnym, że, przy trosze ostrożności 
abyś ją. dostał między twoje palce i twardy punkt, możesz 
zastawić krwawienie. Jeźeliś zatamował krwawienie w 
sposób właśnie opisany, możesz też być całkiem pewnym, KRWOTOK Z ARTERYI. 
91 
Fig. 37.—Obwiązek (Turnikiet) dla arteryi ramienia. 92 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKORA JEST PRZESZYTA. 
że pacyent jest bezpiecznym jak długo utzrymujesz ciśnie- 
nie. 
Zaledwie jednak będziesz w stanie to robić dłużej nieź 
dziesięć albo piętnaście minut, bo twoje palce się zmęcżą i 
skurczą. Dlatego będzie najlepiej przy ranach kończyn 
mieć obwiązkę zrobioną dla umieszczenia naokoło członka 
Fig. 38.—Obwiązek używany dla arteryi uda 
przy twych palcach z poduszeczką na arteryi; obwiązkę się 
potem powinno skręcić. Obwiązki są opisane na str. 43. 
Innego sposobu, który daje te same wyniki jak obwiązka, 
można użyć przy krwawieniu pod kolanem albo łokciem. 
Przy oboch dobrych rozmiarów poduszeczką zrobiona z 
gazy albo zwitek sukna by się miało włożyć do zgięcia KRWOTOK Z ARTERYL. 
stawu i staw by się miało zgiąć i związać w tej pozycyi 
bandażem albo paskiem sukna, tak że poduszeczka robi 
ciśnienie na tętnicę w kącie stawu. 
Jeden z tych sposobów będzie zwykle wszystkiem co potrzeba 
jeżeli usługi doktora mogą być zaopatrzone w dwóch albo 
trzech godzinach. Jeżeli rzecz się tak niema będziesz we 
ważnem postawieniu. Jeżeli którykolwiek przyrząd się 
zostawi na miejscu o wiele dłużej nież to, to jest znaczne 
niebezpieczeństwo od odcięcia zasobu krwi, że spowodujesz 
uśmiercenie części na dole. Żadna część ciała nie może 
istnieć bez krwi przez długi czas, i jednak jeżeli się ciśnienie 
odejmie krwawienie może zacząć na nowo. W takich 
okolicznościach dlatego, zostaw obwiązkę albo podus- 
zeczkę w pozycyi jak długo śmiesz, powiedzmy dwie godziny. 
Tymczasem postaraj się o antiseptyczny kompres albo miej 
jeden przygotowany podług sposobu już opisanego. Połóż 
ten delikatnie na ranę i przybandażuj mocno do miejsca, 
tak aby zrobić silne ciśnienie na krwawiący punkt. Ciśnie- 
nie między sercem i raną może teraz być stopniowo uwol- 
nione. Jeżeli krwawienie nie zacznie znowu, dobrze i ładnie; 
jeżeli zacznie, obwiązka albo poduszeczka muszą być 
znowu zastosowane. 
Drugiej próby zdjąć ją nie miało by się zrobić przenajmniej 
przez godzinę, bo potrzeba czasu aby się zsiadłość znowu 
utworzyła. 
Przypuśćmy, naprzód, a to nie jest całkiem nieprawdopo- 
dobne, że ci się nie udało zastawić krwawienie ciśnieniem 
między sercem i punktem krwawiącym—to jeszcze niema 
przyczyny dla której byś się miał stać przestraszonym. 
Rozumię się, niechcesz włożyć twoje palce do rany, bo toby 
ją prawdopodobnie zaraziło, ale na wypadek srrogiego kwo- 
toku z arteryi, który nie jesteś w stanie zastawić ciśnieniem 
93 94 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKORA JEST PRZESZYTA. 
między sercem i punktem krwawiącym, musisz odrazu 
zrobić ciśnienie na przeciętą arteryę w ranie. Jeżeli masz 
antiseptyczny kompres albo chirurgicznie czystą tkaninę 
do umieszczenie przez twoje palce, których się używa 
aby zrobić bezpośrednie ciśnienie, tern lepiej, bo to zapobieg- 
nie zarażemiu; ale nie czekaj aby to otrzymać. Jeżeli się 
robi bezpośrednie ciśnienie tym sposobem, miało by się 
zastąpić, jeżeli można, kompresem przybandażowanym do 
miejsca w sposób który już był opisany. 
Przy ranach mniejszych tętnic jeżeli kompres jest mocno 
przy bandażowany do rany od początku, to często będzie 
wszystko czego się wymaga aby zastawić krwawienie. 
Pozycya też ma wartość przy zatamowaniu takiego krwo- 
toku. Przez podniesienie ramienia albo nogi spowoduje się 
serce do pumpowania wbrew sile przyciągającej i o wiele 
lepszą sposobność się da dla utworzenia zsiadłości, która 
zatamuje ranioną arteryę. 
Krwotok z żył. 
(Wielkie żyły.) 
Leczenie. 
Zastawienie krwawienia tego rodzaju jest raczej proste w 
porównaniu z krwotokiem z arteryi. 
Poślij po doktora. 
Usuń wszystkie opasania, takie jak wązkie kołnierze, pasy, 
podwięązki i ubrani, które zapobiegają płynięciu krwi 
napowrót do serca. 
Jeżeli członek jest raniony, podnieś go tak aby pomagać 
płynięciu krwi nazad do serca. 
Przyłóż kompres bezpośrednio do rany i przybandażuj 
ciasno. KRWOTOK Z WIELKICH ŻYŁ. 
95 
Jeżeli nie można otrzymać kompresu, który jest chirurgicznie 
czysty albo antiseptyczny, jeżeli krwawienie jest bardzo 
srogie będzie trzeba zrobić bezpośrednie ciśnienie w ranie 
palcami. 
To się, rozumie się, zrobi na ryzyko zarażenia rany. Jeżeli 
można, trzymaj ranioną część w podniesionej pozycyi 
przez kilka godzin po zastawieniu krwawienia. 
Przy ranach w szyji, takich jak te spowodowane przy 
próbowaniu przeciąć gardło, niektóre z gardłowych żył są 
często rozdzielone. Jest wcale prawdopodobnem w takim 
wypadku, że śmierć nastąpi, nim się może co zrobić. Jeżeli 
nie, przytłocz palce na krwawiący punkt odrazu i zastąp 
ich kompresem gdy ci wygodnie. Ten kompres by miał 
być przy bandażowany ciasno do miejsca. 
Rozdęte żyły są żyły które się stały bardzo wielkiemi przez 
osłabienie ich ścian. Tylko tych w nogach trzeba rozważać 
tutaj. One mogą pęknąć od zranienia albo bez zranienia, 
powodując ważny albo nawet fatalny krwotok, jeżeli się im 
nie udzieli właściwej uwagi. 
Poślij zaraz po doktora. 
Połóż pacyenta na wznak. 
Oddal wszystkie opasania naokoło nogi nad krwawiącym 
punktem. 
Podnieś nogę. 
Rznij i rozpruj ubranie aby się dostać do krwawiącego 
punktu. Odwróć ubranie od rany. 
Połóż chirurgicznie czysty albo antiseptyczny kompres na 
krwawiący punkt i przybandażuj mocno w pozycyi, albo, 
jeżeli koniecznie potrzeba użyj palców naprzód do bez- 
pośredniego ciśnienia na krwawiący punkt i zastąp ich 
czystym kompresem. Trzymaj pacyenta lężąco przez parę 
godzin z nogą podniesioną. 96 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKÓRA JEST PRZESZYTA. 
Jeżeli tam była znaczna strata krwi, przykryj pacyenta 
ciepło i umieść gorące butelki naokoło niego. Podaj 
podniecające napoje tylko jeżeli koniecznie potrzeba aby 
zapobiedz śmierci, bo one zwiększą siłę serca i tak krwawie- 
nie. 
Wewnętrzny krwotok. 
Może pochodzić albo od głębokiej rany, która przetnie 
wielkie naczynie krwionośne jednego z wewnętrznych orga- 
nów, albo od pęknięcia naczynia krwionośnego płuc albo 
żołądka. 
Objawy. 
Takie jak krwotoku, ale ponieważ krwawienie jest wewnętr- 
zne nie będzie widzialnem. 
Leczenie. 
Poślij zaraz po doktora. 
Umieść pacyenta natychmiast w leżącej pozycyi, z głową 
niżej nież jego ciało. 
Przyłóż lód albo tkaniny wykręcone w bardzo zimnej 
wodzie do punktu, z którego, jak myślisz, krwawienie 
przychodzi. Aby rozróżnić między krwawieniem z płuc i 
ze żołądka, pamiętaj że z poprzednich krew jest jasna i 
pienista i że się ją wykaszluje, podczas gdy z ostatnie- 
go jest ciemną i ją się womituje. 
Podaj podniecaczów tylko jeżeli pacyent się staje bardzo 
osłabionym. 
Krew z nosa. 
Zwykle to nie pochodzi od rany, ale przychodzi samo od 
siebie. Lekkie krwawienie z nosa nie wyżąduje leczenia, 
ponieważ żadnej szkody z tego nie będzie. BRZUSZNE RANY. 
97 
Leczenie.—Jeżeli srogie. 
Umieść pacyenta w krześle z głową wiszącą w tył. 
Rozluźnij kołnierz i cokolwiek jest ciasne naokoło szyji. 
Przyłóż zimno do karku środkiem klucza albo tkaniny 
wykręconej w zimnej wodzie. 
Umieść zwitek papieru pod górną wargą między nią i 
dziąsłem. Jeżeli krwawienie nie przestanie, sól i woda, 
łyżka kawowa soli albo octu do filiżanki wody, miałyby 
się wciągnąć do nosa. 
Jeżeli krwawienie jeszcze trwa poślij po doktora, aby zaraz 
przyszedł. Przed jego przybyciem umieść mały kawałek 
bawełny albo gazy w nozdrzu z którego krew wychodzi a 
zapchaj go delikatnie mniej więcej i cal. Ołówek jest 
bardzo odpowiędny aby zapchać tę zatyczkę. 
Szczypanie miękkiej części nosa pod kością też pomoże 
zastawić krwawienie. 
Podniecaczów się. powinno używać tylko jak przy innych 
klasach krwotoku. 
Brzuszne rany. 
Wszystkich ran się powinno leczyć podług powszechnych 
zasad już opisanych. Słowo albo dwa są pożądane jednak 
o przedmiocie brzusznych ran, przy których więcćj lub 
mniej zawartości brzusznych się wymknie przez wielkie 
cięcie. 
Poślij zaraz po doktora. 
Umieść czystą tkaninę przez ranę i utrzymuj ją ustawicznie 
mokrą slabem rozpuszczeniem soli i wody, bo jeżeli te 
delikatne układy się staną suchymi, one ucierpią prawie 
fatalne uszkodzenie z tej przyczyny samej o sobie. 
Lecz wstrząśnienie.  USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKORA JEST PRZESZYTA. 
98 
Rany w których zostaną cudze ciała. 
Leczenie. 
Takie ciała powinne być delikatnie wyciągnięte z rany w 
kierunku przeciwnym temu, którym wstąpili. 
Jeżeli są o znacznej wielkości i uszkodzili tkanki znacznie, 
powinno się pokazać ranę doktorowi przy najbliższej 
sposobności. 
Przy drzazdze drzewa, najzwyklejszej z takich cudzych 
ciał: Wyciągnij drzazgę z rany szczypczykami albo umiesz- 
czeniem ostrza noża pod nią i trzymaniem ją na ostrzu 
paznokciem dużego palca. 
Tego samego sposobu można użyć.przy drzazdze pod paz- 
nokciem. Ale jeżeli jest złamana pod pażnokciem, wys- 
krobaj paznokieć cienko nad nią i wytnij mały kawałek, 
kształtu V. aby ją dosiągnąć. 
Małe drzazgi w skórze mogą być oddalone igłą. 
Aby zapobiedz możliwej zarazie będzie o wiele bezpiecz- 
niej szem obmyć skórę gorącą wodą i mydłem i przeprowadzić 
igłę przez płomień przed jej użyciem. 
Rana z której się oddaliło cudze ciało nie powinna być 
nigdy zapieczętowaną plastrem albo kolodium. 
Rany oka. 
Jak się przedtem stwierdziło, źrenica jest dosyć dobrze chro- 
nioną od zranienia, ale takie zranienia się czasem zdarzają. 
Objawy są sroga boleść i czerwoność oka, i, jeżeli się zadało ranę, 
zwykle jest łatwem widzieć przecięcie. Takie rany by miały 
być leczone doktorem. Dlatego przy jakiemkolwiek zranieniu 
źrenicy przykryj obie oczy wsiąkającą bawełną albo miękką 
tkaniną nasiąkniętą w chłodnej wodzie, tak aby trzymać powieki 
nieruchomo, i przybandażuj je do miejsca bandażami naokoło RANY OKA. 
99 
głowy. Bądź ostrożnym aby nie umieścić te bandaże tak ciasno 
żeby cisnęli na źrenice, i aby zapobiedz zapaleniu trzymaj ich 
ustawicznie mokremi chłodną wodą aż usługi doktora będą do 
otrzymania. Podczas gdy gotowana woda jest bezpieczniejszą 
do tego zamiaru tu jest mało niebezpieczeństwa w użyciu jakiej- 
kolwiek czystej wody. 
Drzazgi w oku powinno się wyciągnąć jeżeli można. Jeżeli 
ich nie można usunąć, nakapaj parę kropek oliwkowego albo 
rycynusowego (castor) oleju do oka. Czy usunięte, czy nie, 
oczy powinne być leczone na sposob właśnie opisany i powinno 
się doktora poradzić jak wcześnie tylko można. 
Cudze ciała w oku są zwrykle żużle, piasek albo cząstki prochu. 
One powodują wiele niewygody i boleści, i łzy, które, na szczęś- 
cie, często ich wymyją. 
Nigdy nie trzej oko, bo to prawdopodobnie wetrze cudze ciało 
do jego delikatnego okrycia. 
Naprzód, zamknij oko, tak aby się łzy nagromadziły i cudze 
ciało będzie często wymyte na widok, tak że może być lekko 
usunięte. Jeżeli to się nie uda, ściągnij górną powiekę przez dolną 
dwa albo trzy razy, zatamuj nozdrze na przeciwnej stronie pal- 
cem i niech pacyent smarka silnie. 
Jeżeli cudze ciało jeszcze zostaje w oku badaj naprzód pod 
dolną, potem pod górną powieką. Dla pierwszego, niech się 
pacyent patrzy do góry, ty przyciśnij dolną powiekę nadół i 
jeżeli cudze ciało jest widzialnem odsuń je rogiem czystej chustki. 
Górna powieka nie da się tak łatwo widzieć. Posadź pacyenta 
na krzesło z głową zgiętą w tył. Stój za nim i umieść zapałkę 
przez górną powiekę pół cala od obrębku. Obróć górną powiekę 
do góry i w tył przez zapałkę, usuń cudze ciało jak przedtem, 
kilka kropli rycynusowego (castor) oleju do oka po usunięciu 
cudzego ciała je ułagodzi. 
Wapno w oku może być neutralizowane (zobojętnione) ką- 100 
USZKODZENIA PRZY KTÓRYCH SKORA JEST PRZESZYTA. 
paniem tegoż w rozpuszczeniu octu, jedna łyżka kawowa do 
filiżanki wody. Cząstki wapna dosyć wielkie aby ich widziano, 
powinne być usuniętymi jak inne cudze ciała. 
PYTANIA. 
1. Co jest rana? 
2. Jakie jest szczególne nisbezpieczeństwo, którego sięb ać przy 
ranie? 
3. Co są żywotne działacze? 
4. Jaka jest różnica w skutku spowodowanym mechanicznym albo 
chemicznym i żywotnym czynnikiem? 
5. Jak może zarodek wstąpić do ciała? 
6. Gdzie się zarodki znajdują? 
7. Co znaczy dezynfekcya? 
8. Co się zdarzy w ranie jeżeli się zarodki do niej dostały? Jeżeli 
się do niej nie dostały? 
9. Jak wolne krwawienie zmniejsza niebezpieczeństwo zarażenia 
rany? 
10. Co jest zapalenie? 
11. Co jest zatrucie krwi? 
12. Jakbyś zapobiegł wstąpieniu zarodków zgnilizny do rany? 
13. Co znaczy słowo “objawy”? 
14. Jakie są objawy zapalenia w ranie? 
15. Gdy przychodzą i cobyś miał zrobić jeżeli się pokażą? 
16. Jakie są rodzaje ran? 
17. Jakie są objawy ran? 
18. Jakie są objawy krwotoku? 
19. Jakbyś leczył ranę bez srogiego krwotoku? 
20. Dlaczego by się miało próbować spowodować krwawienie niez- 
nacznej rany? 
21. Leczenie ran ze srogim krwotokiem? 
22. Jakbyś wiedział czy krwawienie pochodzi od arteryi, żyły albo 
od naczyń włoskowatych? 
23. Jakbyś leczył krwotok z arteryi; krwotok z żył; krwotok z naczyń 
włoskowatych? 
24. Co są rozdęte żyły a jakbyś leczył krwawienie z nich? 
25. Co jest wewnętrzny krwotok; jakbyś go leczył? 
26. Jakbyś leczył krwawienie z nosa? PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
101 
27. Leczenie brzusznych ran? 
28. Leczenie rany w której drzazga została? 
29. Leczenie rany w oku? Jakbyś usunął cudze ciało z oka? 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
Powinno się wymagać od uczniów aby leczyli wszystkie wymknięcia 
i złamania opisane w poprzednim rozdziale. 
Niech każdy członek klasy pokaże, gdzieby zrobił ciśnienie przy krwa- 
wieniu rozmaitych arteryi. ROZDZIAŁ VI. 
ZRANIENIA OD MIEJSCOWYCH SKUTKÓW 
GORĄCA, ZIMNA I ELEKTRYCZNOŚCI. 
Opalenia i oparzenia, zawierając opalenia od elek- 
tryczności. Odmrożenie. 
OPALENIA I OPARZENIA. 
Opis. 
Opalenia wynikają z narażenia ciała na suche gorąco, takie 
jak ogień, podczas gdy oparzenia są spowodowane wilgot- 
nem gorącem w kształcie gorącej wody, pary, i t. d. Przy 
oboch zranienie może być ograniczone do samej skóry albo 
może sięgać głębiej. Przy opaleniach wszystkie tkanki 
ciała mogą być spalone do kości, a przy oparzeniach wszystkie 
tkanki mogą być rzeczywiście ygotowane. Przy oboch 
niebezpieczeństwo będzie zależało od głębokości, rozmiaru 
i części zranionej prawie tak jak od wieku zranionej osoby. 
Opalenia i oparzenia gardła i krtani są szczególnie niebezpie- 
czne, bo opuchnięcie zranionej części prawdopodobnie się 
skończy zaduszeniem. 
Przyczyna. 
Opalenia: Płomienie albo ognie, gorący albo rozpuszczony 
metal, elektryczne wstrząśnienie i wybuchy gazu albo prochu 
strzelniczego. 
Oparzenia: Para, gotująca się woda i gorący olej. 
Zapobieżenie. 
Zapobieżenie zwykłych opaleń i oparzeń jest raczej zkompli- 
kowanym przedmiotem, bo zawiera: (i) zapobieżenie 
102 UGASZENIE OGNIÓW. 
103 
ogniom; (2) Gaszenie ogniów; (3) Wyratowanie osób przy 
ogniach; (4) Zgaszenie palącego się ubrania; (5) Warowanie 
się od niebezpieczeństwa od gorącego albo rozpuszczonego 
metalu; i (6) Sposoby aby zapobiedz wybuchom gazu i 
prochu strzelniczego. 
Zapobieżenie ogniom. 
Wiele ogniów pochodzi od niedbałości. Powszechne zasady 
panujące przy zapobieganiu ich zawierają ostrożność w zapew- 
nianiu się, że wszystkich palących się przedmiotów ugaszono 
nim się ich zostawi gdzie mogą zapalić inne przedmioty, i 
wnigdy nie postawianiu lamp albo podobnych przedmiotów gdzie 
mogą później zapalić coś co jest zapalne. 
Ugaszenie ogniów. 
Można łatwo ugasić ogień prawie wszędzie gdy się zacznie, 
podczas gdy upływ bardzo mało chwil może spowodować tak 
wielki ogień że się nic nie może zrobić aby go przytłumić dokąd 
nie spalił wszystko zapalne do dosiągnięcia. Jasnem jest dlatego, 
że każdy powinien działać prędko na wypadek ognia. 
Z początku można ogień przydusić kilkoma palami wody albo 
rzuceniem kołder albo wełnianego ubrania na to. Piasek, 
popioły albo glina wszystkie prędko przyduszą ogień. Powinno 
się zawsze użyć jedno z tych zamiast wody przy palącym się 
oleju, bo woda rozniesie olej i ogień. Cokolwiek wiszące 
powinno być ściągniętem, jeżeli można, przed próbowaniem 
przyduszenia ognia w tern. Szereg z palami się często okaże 
cennym przy gaszeniu ognia. Ten by się miał składać z dwóch 
linii mężczyzn od najbliższego źródła wody do ognia. Mężczyźni 
w jednej linii podają pale, dzbanki albo cokolwiek innego co 
utrzyma wodę od jednego do drugiego aż ostatni mężczyzna 104 
ZRANIENIA OD GORĄCA, ZIMNA I ELEKTRYCZNOŚCI. 
rzuci wodę na ogień. On wróci pale do zasobu wody przez 
drugą linię. Pamiętaj źe przeciąg wydmucha ogień i dlatego 
trzymaj wszystko zamkniętem jak dalece można aby zapobiedz 
przeciągom. 
Wyratowanie osób przy ogniach. 
Gdy przeszukując palące się miejsce najlepiej będzie przywią- 
zać mokrą chustkę albo tkaniną przez nos i usta. Pamiętaj źe 
powietrze sześć cali od podłogi jest wolne od kurzu, tak 
jeżeli nie jesteś w stanie oddychać czołgaj sie po podłodze z 
głową nisko, ciągnąc kogokolwiek uratowałeś za sobą. Czołgaj 
się w tył takim samym sposobem nadół po schodach albo po 
jakimkolwiek nachyleniu 
Ugaszenie palącego się ubrania. 
Jeżeli twoje własne ubranie się zapali gdy jesteś sam, nie 
biegnij po pomoc bo to podwachluje płomienie i spowoduje 
że się będą palili straszniej. 
Połóż się na ziemię i zawiń się tak ciasno jak możesz do 
kilimku, szali, paltotu, kołdry albo innej wełnianej tkaniny, 
zastawiając tylko głowę na zewnątrz. Jeżeli nie można nie 
otrzymać do czego by się zawinąć, połóż się i przewróć sic 
pomału, równocześnie wy tłucz ogień rękami. Jeżeli innej 
osoby ubranie się zapali, rzuć ją na-ziemię i przyduś ogień 
surdutem, kołdrą, kilimkiem albo takiem podobnem. 
Warowanie się od niebezpieczeństwa od gorącego albo 
rozpuszczonego metalu. 
Naturalnie tylko osoby robiące koło nich są poddane opaleniom 
z tych źródeł. Zwykła ostrożność i uwaga zrobią dużo aby im 
zapobiedz. OBJAWY UPALEIsT I SPARZEŃ. 
105 
Sposoby do zapobieżenia wybuchom gazu i prochu 
strzelniczego. 
Mieszanina oświetlającego gazu i powietrza w pewnych 
proporcyach jest bardzo explozywna. To jest także prawdzi- 
wem o mieszaninie pewnych innych gazów i powietrza. Każde 
niechronione światło spowoduje wybuch. 
Przy obchodzeniu się z prochem strzelniczym będzie najlepiej 
nie mieć żadnych zapałek w kieszeniach, i cygara, cygarety, 
fajki i światła każdego rodzaju są, rozumie się, nadzwyczajnie 
niebezpieczne. 
Objawy opaleń i oparzeń. 
Sroga paląca boleść. 
Zależąc od głębokości rany: Czerwienienie się skóry; utwor- 
zenie się pęcherzów, albo zniszczenie skóry i niektórych z 
tkanek pod nią. 
Wstrząśnienie. 
Leczenie. 
Jeżeli skóra jest poprostu zaczerwienioną: 
Wyklucz powietrze przez cienką maść zrobioną z wody i 
sody bikarbonatu (soda do pieczenia, nie do prania), 
krochmalu albo mąki. Zwykła waselina albo karbolowana 
waselina, olej oliwkowy albo rycynusowy, i świeże sadło 
albo śmietana są wszystkie dobre. Jedna z tych wzmian- 
kowanych substancyi by miała być nasmarowaną przez 
spaloną część i na szmatę użytą do przykrycia tejże. Po- 
winno się przyłożyć lekki bandaż aby trzymać to opatrzenie 
w mejsciu. 
Usługi doktora będą zaledwie wymagane przy takich 
zranieniach. 
Jeżeli się utworzyli pęcherze: 
Leczenie może być to same, ale jeżeli pęcherzenie jest 106 
ZRANIENIA OD GORĄCA, ZIMNA I ELEKTRYCZNOŚCI. 
bardzo rozciągłe najlepiej będzie pokazać to zranienie 
doktorowi. 
Zniszczenie skóry i niektórych tkanek pod nią: 
Głębokie spalenia wyżądują natychmiastową uwagę lekar- 
za. Przed jego przybyciem mogą być leczone przyłożeniem 
opatrzenia które było opisane albo jak otwarta rana. 
Szczególnie cennym materyałem opatrunkowym dla takich 
opaleń, albo faktycznie dla wszystkich opaleń, jest gaza 
nasiąknięta kwasem pikrycznym, którą się zastosuje w 
kształcie kompresu, który by miał być przybandażowany 
do miejsca jak każdy inny kompres. 
Lecz wstrząśnienie. 
Oprócz opaleń, które były opisane, opalenia są często spowodo- 
wane silnym kwasem i ługami. 
Objawy opaleń kwasami i ługami są takie same jak opaleń 
spowodowanych gorącem. 
Leczenie. 
Przy oboch, obmyj tak prędko jak tylko można; najlepiej 
pod czopkiem. 
Kwasy: Podczas mycia zranienia niech się kto postara o 
wodę wapienną albo zrób mieszaninę ze sody do pieczenia 
i wody albo dostań mydliny i zastosuj obficie. Jeżeli się 
kwas dostał do oka, wymyj je tak prędko jak tylko można 
wodą a potem wodą wapienną. 
Ługi: Obmyj takim samym sposobem jak przy opaleniach 
kwasem. Neutralizuj octem, sokiem cytryny albo jab- 
łecznikiem. Spalenia oka wapnem powinne być wymyte 
słabem rozpuszczeniem octu i wody albo olejem oliwkowym. 
Przy oboch spaleniach i od kwasu i od ługu, po neutralizo- 
waniu, lecz jak inne rany. 
Przy srogich opaleniach tego rodzaju zawsze zobacz doktora, Odmrożenie. 
107 
i jeżeli albo kwas albo ług się dostał do oka zapewnij sobie 
usługi doktora tak prędko jak można. 
Lecz wstrząśnienie. 
ELEKTRYCZNE OPALENIA. 
Przedmiot wtrząśnienia elektrycznego jest rozważany obszer- 
nie pod właściwym napisem(str. 104). Tu jednak jest potrzeb- 
nem zwrócić uwagę na fakt, że miejscowy skutek spowodowany 
zetknięciem się z prądem elektrycznym jest spalenie. To spale- 
nie może być powierzchowne albo głębokie, zależąc od siły 
prądu i trwania zetknięcia. Często takie spalenia są głębokie. 
Leczenie elektrycznych opaleń miało by być akuratnie takie same 
jak innych opaleń. 
Przestroga. 
Przy wszystkich opaleniach, z jakiejkolwiek przyczyny, 
używaj ostrożności przy rozbieraniu z ubrania. Jeżeli 
ubranie jest przylepione do spalenia, nie odrywaj je, rznij 
naokoło części która się przylepiła i później odmocz ją 
olejem. 
ODMROŻENIE. 
To jest spowodowane miejscowem działaniem zimna na ciało, 
którego cżęści marzną bardzo podobnie jak marzną pewne inne 
przedmioty. Części ciała które są najwięcej narażone na odmro- 
żenie są nos, uszy, palce u nogi i ręki. 
Przyczyna. 
Zimno; niedostateczne ubranie; ogólna słabość przy lichym 
obiegu krwi. 
Zapobieżenie. 
Ochrona ciała, zwłaszcza wystawionych części mianowanych 
powyżej, dostatecznem przykryciem jeżeli jest potrzebnem 
abyś się naraził na dolegliwe zimno. 108 
ZRANIENIA OD GORĄCA, ZIMNA, ELEKTRYCZNOŚCI. 
Nacieranie której kolwiek części ciała, która się stanie 
bardzo zimną, aby zwiększyć obieg. 
Objawy. 
Podczas dolegliwego zimna odmrożenie się nie rzadko 
wydarzy bez wiedzenia o tern, ale zwykle uszy, palce i t. d. 
stają się boleśnie zimnemi i potem człowiek się nagle zasta- 
nowi nad tern, że już nie mają czucia. 
Kolor części odmrożonej jest biały albo siwo-biały. 
Leczenie. 
Cel: Podnieść temperaturę zmarzniętej części do stanu 
przyrodzonego. 
Nacieraj śniegiem albo zimną wodą. Potem stopniowro 
używaj cieplejszą wodę. 
Przestroga. 
Użycie gorąca od razu może się skończyć zgorzeliną albo 
umartwieniem odmrożonej części. 
PYTANIA. 
1. Co jest opalenie? 
2. Co jest oparzenie? 
3. Dlaczego są opalenia gardła i krtani szczególnie niebezpieczne? 
4. Jakie są ogólne zasady kierujące zapobieżeniem ogniów? Przy- 
puśćmy że się wydarzy ogień, jakbyś próbował go ugasić? 
5. Jakbyś wyratował osobę na wypadek ognia? 
6. Jakbyś ugasił palące się ubranie. 
7. Jakie są objawy opaleń i oparzeń? 
8. Leczenia: Bardzo lekkie opalenia i oparzenia; gdzie się pęcherze 
utworzyli; bardzo głębokie. 
9. Jakie jest leczenie opaleń od silnych kwasów i ługów? 
10. Co możesz powiedzieć o opaleniach od elektryczności? 
11. Co jest odmrożenie? Jakie są objawy odmrożenia? 
12. Jakbyś leczył odmrożenie? 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
Opatrywanie klasą wszystkich rodzajów ran, włączając opalenie 
i sposoby zatamowania krwotoku. ROZDZIAŁ VII. 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA; 
I OTRUCIE. 
NIEŚWIADOMOŚĆ. 
Nieświadomość, rozumi się, oznacza brak świadomości albo 
innemi słowami, nieświadomy niewi nic o swojem otoczeniu lub 
o tern co się dzieje. Prawdopodobnie żaden stan z tych, z 
którymi student udzielania najpierwszej pomocy może być 
wyzwany do działania, nie może się okazać więcej zagadkowym 
nież właśnie ten. Nieświadomość może być wynikiem licznych 
i rozmaitych przyczyn, więc aby użyć odpowiedni sposób 
leczenia trzeba stwierdzić naprzód co spowodowało stanie się 
pacyenta nieświadomym. Zawsze usiłuj szczcerze zrobić to, i 
rachując się z otoczeniem i przez badanie pacyenta. 
Przypuśćmy jednak, że nie jesteś w stanie stwierdzić przy- 
czynę nieświadomości. Przenaj mniej bądź bardzo pewnym że 
nie jest spowodowaną ani truciżną, ani upływem krwi, ani 
udarem słonecznym, bo każdy z tych wypadków wymaga 
bezpośredniego, specyalnego leczenia. Następnie, chybaby było 
potrzebnem zastosować ten specyalny sposób leczenia, jeżeli 
pacyent jest blady i osłabiony, niech się położy z głową niżko i 
ciepło i ty podniecaj każdym możliwym sposobem; przeciwnie, 
jeżeli twarz czerwona i puls jest podskakujący i bardzo silny, 
podczas gdy pozycya pacyenta by miała być także leżąca, 
głowę się powinno podnieść. Nie powinno się podawać napojow 
podniecających pod ostatniemi warunkami i twarz i piersi 
powinno się skropić wodą. 
109 110 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
Zwykle przyczyny nieświadomości są przerażenie, wstrząś- 
nienie elektryczne, zemdlenie, otrifcie alkoholiczne, apopleksya 
i pokaleczenie mózgu, udar słoneczny i wyczerpanie sił z powodu 
gorąca, zmarznięcie, uduszenie, otrucie się od opium albo kwasem 
karbolowym. I liczba innych jadów nież o których była wzmian- 
ka spowoduje nieświadomość. 
Miałoby się pamiętać, że podczas gdy te wszystkie mogą 
spowodować zupełną nieświadomość, to nie jest koniecznem. 
To znaczy, częściowa i zupełna nieświadomość może być spo- 
wodonaną jedną i tą samą przyczyną. 
Wstrząśnienie. 
(Zobacz str. 49.) 
Przyczyna. 
Pokaleczenie (albo rana). 
Zapobieżenie. 
Rany (albo pokaleczenia). 
Objawy. 
Historya a prawdopodobnie obecność pokaleczenia (albo 
rany). 
Objawy podane pod napisem “Wstrząśnienie.” 
Leczenie. 
Jak było podane. 
Wstrząśnienie elektryczne. 
Powszechniejsze używanie elektryczności robi wypadki spowo- 
dowane nią co roku pospolitszemi. I teraz trzecia szyna i żywy 
drót są odpowiedzialni za wiele pokaliczeń i śmierci. Szcze- 
• golnie w kopalniach niebezpieczeństwa od elektryczności są 
bardzo wielkie. WTRZĄSNIENIE ELEKTRYCZNE. 
111 
Zwykły drót tramwajowy przewodzi prąd o sile mniej więcej 
500 voltów i prądy żarzące i światła łukowego zawierają od 
2500 do 3000 voltów. Przejście tych mocnych prądów przez 
ciało jest powodem niebezpiecznego wstrząśnienia i nawet 
śmierci. 
Zapobieżenie. 
Trzecia szyna jest zawsze niebezpieczna, więc waruj się od 
niej. 
Kołyszące się dróty jakiegobądż rodzaju mogą być niegdzie 
w ich rozciągłości w zetknięciu z żywemi drótami, więc nie 
powinno się ich dotykać. Elektryczne dróty zawsze trzeba 
starannie omijać. 
Objawy. 
Nagła utrata świadomości gdy prąd elektryczny przechodzi 
ciało. 
Płytkie oddychanie i słaby puls. 
Jeżeli ręce są w zetknięciu z żywym drótem, osoba może nie 
jest na razie w stanie uwolnić ich. 
Opalenia rąk albo innych części ciała są pospolite. 
Powinno się doświadczyć niewielkiej trudności w ocenieniu 
przyczyny pokaleczenia. 
Sposób leczenia. 
Naprzód, uratuj; potem lecz pacyenta. 
Uratowanie. 
W niektórych wypadkach będzie moźliwem odciąć prąd i to 
by się miało zrobić zawsze jeżeli się to może zrobić prędko. 
Pacyent w zetknięciu z drótem lub szyną, które przeprowad- 
zają elektryczny prąd, udzieli prąd oswobodzicielowi, jeżeli 
się ten ostatni umieści w drodze prądu. 
Dlatego więc ón nieśmi się dotknąć ciała osoby cierpiącęj 
od elektrycznego wstrząśnienia, która się jeszcze dotyka 112 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
żywego drótu albo trzeciej szyny, chybaby jego własne ciało 
było kompletnie odosobnione. Naturalnie też sam nieśmi, 
podczas gdy próbuje pomódz osobie uszkodzonej, dotknąć 
się jakąkolwiek cźęścią własnego ciała żywego drótu albo 
innego narzędzia przeprowadzającego prąd elektryczny. 
Co więcej, musi działać bardzo prędko, bo niebezpieczeństwo 
dla pacyenta się bardzo powiększa czym dłużej się prądowi 
elektrycznemu pozwala przechodzić przez ciało. Jeżeli to 
jest możliwem, oswobodziciel miałby się odosobnić pokry- 
ciem rąk swoich makintoszem, gumową powłoką, kilkoma 
grubościami jedwabią, albo nawet suchem suknem. W do- 
datku, jeżeli można, miałby uzupełnić odosobnienie swoje 
staniem na suchej desce albo grubym kawałku suchiego 
papieru, albo nawet na suchym surducie. Gumowe ręka- 
wice i trzewiki albo boty są jeszcze bezpieczniejsze, ale 
nie można się zwykle o nich prędko wystarać. Jeżeli 
żywy drót jest pod pacyentem i ziemia jest sucha, wtedy to 
będzie zupełnie bezpiecznem stać na niej i ściągnąć go z 
drótu gołymi rękami. Ale powinno się dotykać tylko 
ubrania jego a to nieśmi być mokre. 
Żywy drót leżący na pacyencie może być bezpiecznie 
odrzucony suchą deską albo kijem. 
Usuwając żywy drót z pacyenta, albo pacyenta z drótu, 
zrób to jednym ruchem, bo kołysanie na drócie powiękzsy 
wstrząśnienie i opalenie. 
Żywy cjfót można bezpiecznie przeciąć siekierą albo topor- 
kiem ze suchą drewnianą rękojeścią i elektryczny prąd 
może być przerwany upuszczeniem dźwigni albo ożogu na 
drót. Tych by się miało upuścić na stronie z której prąd 
przychodzi i nie po drugiej stronie, bo w ostatnim razie 
prąd nie zostanie przeciętym przed przejściem przez ciała 
pacyenta. Upuść sztabę metalową, nie umieszczaj ją na WTRZĄSNIENIE ELEKTRYCZNE. 
113 
drócie bo byś się w takim razie stał częścią krążenia i 
otrzymał prąd elektryczności przez własne ciało. 
Jak się obchodzić z pacyentem jak tylko został uratowany. 
Wiele wypadków od wstrząśnienia elektrycznego będzie 
beznadziejnych od samego początku. Nie jest możliwem 
jednak poznać to od razu i dlatego w każdym wypadku 
Fig. 39.—Sztuczne oddychanie. Pierwszy ruch. 
powinno się próbować uratować życie pacyenta prędkim 
postępowaniem. 
Poślij po doktora. 
Rozluźnij ubranie naokoło szyji, klatki piersiowej i brzucha. 
Położ pacyenta na wznak ze zwiniętym surdutem, małą 
kłodą albo z jakim innym przedmiotem tego samego kształtu 
pod łopatkami, tak aby wygiąć klatkę piersiową. Przy- 
ciśnij lewą pierś i górną część brzucha mniej więcej dwad- 
zieścia razy na minutę. Cisnąc na dół stale, potem poprzes- 
tając z ciśnieniem a następnie zastosowująć je na nowo. To 114 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
podnieca serce i zarazem pomaga zacząć oddychanie. Wycią- 
gnij język uchwycając go suchem suknem. Spowoduj kogo 
innego aby go trzymał zewnątrz. Albo jeżeliś sam, jeżeli 
można, przywiąż w tej pozycyi bandażem albo paskiem 
gumowym przez język i pod szczęką. Powód do wycią- 
gania języka na przód jest, że w osobie nieświadomej by 
prawdopodobnie padł w tył i zatamował krtań. Zaprowadź 
sztuczne oddychanie. Sposób Sylvestra jest jednym z 
najlepszych. Klęknij zaraz nad głową pacyenta, uchwyć obie 
Fig. 40.—Sztuczne oddychanie. Drugi ruch. (Buckley.) 
ramiona na zewnątrz i do góry delikatnie i stale i trzymaj 
ich jak wysoko się dadzą nad głową mniej więcej dwie 
sekundy. Ten ruch otwiera i rozciąga klatkę, piersiową, do 
najmożliwszych granic. To pochodzi od faktu, źe pewne 
muszkuły sa przymocowane i do ramion i do żeber i jeżeli 
się podniesie ramiona to muskuły podniesą żebra i tak 
zwięksżą klatkę piersiową. 
Potem spuść ramiona aż łokcie przycisną klatkę piersio- 
wą—trochę ciśnienia zmiejszy obwód elastycznej klatki WTRZĄSNIENIE ELEKTRYCZNE. 
115 
piersiowej pokąd to jest możliwem. Rób to mniej więcej 
dwie sekundy. 
Postępuj z temi ruchami około piętnastu razów na minutę. 
Utrzymuj to aż sam pacyent zacznie oddychać. 
Sztuczne oddychanie, jeżeli wykonywane odpowiednio jest 
ciężką robotą dla operatora i ón powinien być zluzowany 
jak się tylko zmęczy. 
Inny znakomity sposób sztucznego oddychania zwie się 
“sposób poziomego ciśnienia.” Pacyent leży twarzą do 
ziemi. Operator klęknie przy jego boku, umieści ręce na- 
poprzek najniższych żeber i kołysze ciało swoje wprzód i 
w tył tak abo pozwolić brzemieniu tegoż na przemiany 
padać prostapadle na napięstki, i usunąć się; tern sposobem 
się prawie żadnego natężenia muszkułow nie wymaga. 
Obwód klatki piersiowej będąc zmniejszony wyciska po- 
wietrze z płuc. Potem elastyczna klatka piersiowa pods- 
koczy nazad i powietrze wniknie do płuc. Stosunek jest 
piętnaście razy na minutę. 
Sztuczne oddychanie miałoby się utrzymywać najmniej 
godzinę. 
Amoniak na gąbce albo chustce trzymany pod nosem ale 
nie na nosie pacyenta pomoże go ocucić. 
Równocześnie gdy jedna albo dwie osoby utrzymują 
sztuczne oddychanie, inni, bez przeszkadzania im powinni 
przykryć pacyenta suchym surdutem albo kołdrami. 
Jaktylko pacyent zacznie sam oddychać, ale nie weześniej, 
powinno się nacierać gruntownie członki jego w kierunku 
serca pod kołdrami. To pomoże przywrócić obieg krwi. 
Gdy pacyent jest częściowo wskrzeszony może będzie miał 
dreszcz i wymioty. Jeżeli womituje leżąco na wznak musi 
go się obrócić na jego prawy bok tak aby wyrzucona matę- 
rya nie dostała się do krtani. 116 
NIEŚ WIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
Następnie powinien być położony do łóżka dobrze przy- 
kryty i otoczony gorącemi butelkami. Okna powinne być 
otwarte tak aby miał obfitość powietrza. 
Gdy niebezpieczeństwo minęło powinno się pozwolić pacy- 
entowi spać spokojnie. 
Będzie się przez niejaki czas czuł bardzo nerwowym i 
wstrząśnionym i miałby otrzymać zupełny odpoczynek 
dokąd się nie wyleczy z tego stanu. Nie powinno się poda- 
wać przez kilka godzin żadnego pokarmu oprócz gorącego 
bulionu. Gorąca kawa jednak jest pożyteczną, jak tylko 
pacyent może ją połknąć i zatrzymać. 
Możliwem jest dla tych, którzy otrzymali elektryczne 
wstrząśnienie, które nie uczyniło ich nieświadomymi, 
wykonać rodzaj sztucznego oddychania na nich samych i 
tak przywrócić się do zdrowia bez dalszego leczenia. To 
się wykonuje podnoszeniem górnych kończyn i spuszczaniem 
ich napowrót, równocześnie oddychając głęboko. 
Oparzenia od elektryczności by mieli być leczone jak inne 
oparzenia. Zobacz str. 99. 
Przestroga. 
Jeżeli oddychanie przestanie kiedykolwiek, gdy się raz 
zaczęto, musisz niezwłocznie zacząć znowu sztuczne odd- 
ychanie. 
Zemdlenie. 
Przyczyna. 
Brak krwi w mózgu. Niektóre osoby często omdlewają. 
Zemdlenie jest pospolite przy każej formie osłabienia, jak 
też podczas odzyskiwania zdrowia pociężkiej słabości. 
Niektórzy ludzie mdleją na widok krwi. 
Zapobieżenie. 
Osoba, która jeszcze nie odzyskała pełną siłę po słabości OTRUCIE ALKOHOLICZNE. 
117 
albo po ranieniu miałaby być ostrożną, aby się nie przesa- 
dzić fizycznie. Osoby które mdleją z przyczyn powszed- 
nich potrzebują radę i leczenie lekarza. Pamiętaj że 
zemdlenie może być spowodowane krwotokem i jeżeli jest 
niejaki powód do podejrzenia, że pacyent jest zakrwawiony, 
zbadaj go starannie i zastaw upływ krwi natychmiast. 
Objawy. 
Twykle wydarza się w zanadto gorących i przepełnionych 
miejscach. 
Pacyent staje się zaraz bladszym i na koniec upadnie na 
ziemię nieświadomy. 
Nieświadomość jest częściowa albo zupełna. 
Twarz jest blada, często pokryta zimnym potem. 
Źrenice są naturalne. 
Oddychanie jest płytkie i wzdychające. 
Puls jest słaby i szybki. 
Niema żadrfej innej przyczyny nieświadomości. 
Leczenie. 
Czasem można zapobiedz zemdleniu z dublowaniem osoby 
która się czuje mdłą, tak że głowa jest między kolanami. 
Jeżeli to się nie okaże skutecznem od razu, nie powtarzaj. 
Powietrze, zwłaszcza zimne powietrze i zimna woda często 
zapobiegną rzeczywistemu zemdleniu, jeżeli się osoba czuje 
mdła. 
Jeżeli pacyent rzeczywiście zemdlał, umieszcz go w pozycyi 
leżącej z głową niżej nież reszta ciała tak aby mózg otrzymał 
więcej krwi. 
Rozluźnij ubranie, zwłaszcza naokoło szyji, w tym samym 
celu. Otwórz okna jeżeli potrzeba, i trzymaj tłum zdaleka, 
tak aby pacyent otrzymał obfitość powietrza. Pokrop 
twarz i klatkę piersiową zimną wodą. Sól eteryczna albo 118 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
amoniak pod nos. Nacieraj członki w kierunku ciała. Nie 
pozwól pacyentowi wstać dokąd nie jest całkowicie ocucony. 
Można podać napoje podniecające jeżeli się pacyent tak 
dalece ocucił, że jest w stanie połykać. 
Otrucie alkoholiczne. 
Otrucie alkoholiczne albo upicie się przedstawię ostatni stopień 
ciężkiego pijaństwa; to jest pospolitego upicia się. 
Sposoby zapobieżenia są jasne bez rozważania. 
Objawy. 
Może opowieść o upiciu się. 
Nieświadomość, częściowa albo zupełna; często można 
obudzić pacyenta do pewnego stopnia. 
Twarz zwykle zapłoniona i nadęta, ale czasem blada. 
Skóra chłodna i może być wilgotna. 
Źrenice naturalne albo wielkie. Białko oka czerwone, ale 
nie nieczułe na dotknięcie. 
Oddychanie mniej więcej jak zwykle w głębokim śnie. 
Puls, zwykle szybki i słaby, ale może być powolny. 
Może jest silny zapach trunpu. 
Niema paraliżu. 
Przestroga. 
W praktyce nieczujność od alkoholu i apopleksya są częściej 
brane jedna za drugą nieź jakie bądź inne formy nieś- 
wiadomości. Najważniejsze objawy, którymi się różnią, 
są stan źrenic, czułość białka oka i paraliż. Zapach trunku 
na oddechu niema wartości, ponieważ osoba z apopleksyą 
mogła pić. 
Leczenie. 
Jeżeli jest jaka wątpliwość czy to upicie czy apopleksya, 
zawsze lecz apopleksyę i bądź szczgólnie starannym nie APOPLEKSYA I ZRANIENIE MÓZGU. 
119 
sprowadzić wymioty pacyenta, gdyż to spowoduje więk- 
szego wpływu krwi do mózgu. 
Przy upiciu się, jeżeli można dostatecznie obudzić, daj 
emetyk,—o musztardę i wodę albo letnią wodę się można 
zwykle łatwo postarać. 
Następnie mocna kawa albo wonny spirytus amoniaku. 
Gorące butelki naokoło pacyenta. 
Nacieraj w kierunku ciała aby zwiększyć obieg krwi. 
Miałoby się posłać po doktora bo może się okazać niebez- 
piecznem. 
Apopleksya i zranienie mózgu. 
Apopleksya pochodzi od pęknięcia naczynia krwionośnego, 
zarażonego chorobą, w mózgu. Upływająca krew naciska na 
punkty środkowe nerwów i to powoduje objawy. Zranienie 
mózgu też rani te środki, ze stanowiska więc oddawania maj pier- 
wszej pomocy objawy i leczenie, apopleksyi i ran mózgowych 
mogą być rozważane pod jednym nagłówkiem. Sposoby zapobie- 
żenia apopleksyi są zanadto powikłane dla rozważania ich tutaj 
i, naturalnie, ranam mózgu się zapobiega jak innym pokalecze- 
niom. 
Objawy. 
Apopleksya często wystąpi nagle. 
Przy zranieniu mózgu, może jest historya i dowód zranienia 
głowy. 
Przy zranieniu mózgu może są krwotoki z nosu, uszy ust i 
oczy. 
Nieświadomość zupełna. 
Twarz: czerwona przy apopleksyi. Blada przy zranieniu. 
Źrenica, wielkie i często nierówne co do wielkości. 
Białki oku nieczułe na dotknięcie. 120 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
Oddychanie, chrapanie. 
Puls: pełny i nadzwyczajnie powolny. 
Paraliż zwykle na jednej stronie ciała. Doświadcz pod- 
niesieniem ręki lub nogi. Jeżeli paraliżowane, upadną 
absolutnie bezsilnie. 
Leczenie. 
Poślij natychmiast po doktora. 
Odpoczynek i spokój, w ciemnym pokoju jeżeli moźliwem. 
W pozycyi leżącej z głową i łopatkami wysoko na poduszkach. 
Lód albo zimme szmaty na głowę. Gorące butelki na koło 
członków. 
Żadnych napojów podniecających. 
UDAR SŁONECZNY I WYCZERPANIE SIŁ Z 
POWODU GORĄCA. 
Udar słoneczny. 
To jest stan wywołany nadmiernem gorącem. Jest bardzo 
niebezpiecznem. 
Przyczyna. 
Czasem spowodowany bezpośrednim wystawieniem się na 
promienie gorącego słońca letniego, zwłaszcza jeżeli powie- 
trze jest wilgotne. 
Najzwyklej jednak spowodowane cokolwiek przedłużonem 
wystawieniem się na nadmierne gorąco podczas pracowania 
w domu, zwłaszcza jeżeli spracowany. 
Zanadto ciężkie ubranie prawdopodobnie pomoże spowo- 
dować udar słoneczny i kapelusze i czapki, które nie chronią 
główny od słońca są niebezpieczne. 
Picie trunku alkoholicznego jakiegokolwiek rodzaju przed 
fizycznem natężeniem razem z narażaniem się na letnie WYCZERPANIE SIŁ Z POWODU GORĄCA. 
121 
słońce może się bardzo prawdopodobnie zakończyć udarem 
słonecznym. 
Zapobieżenie. 
Chronienie się od narażenia na słońce w południe w lecie. 
Jak najlepsze przewietrzenie warsztatów w lecie i chronienie 
się od znużenia jak dalece możliwem. 
Lekkie ubranie w lecie i lekka nakrywka głowy z miejscem 
nad głową do przewietrzania. 
Wystrzegaj się alkoholu przed narażeniem się na słońce. 
Jeżeli kto czuje pierwsze objawy udaru słonecznego, często 
może zapobiedz rzeczywistemu udarowi słonecznemu przes- 
taniem roboty, znależeniem chłodnego miejsca, położeniem 
się, myciem twarzy, rąk i piersi zimną wodą i obfitem 
piciem zimnej wody. 
Objawy. 
Zwykle przed rzeczywistym atakiem ból w głowie i poczucie 
przygnębienia. 
Nieświadomość zupełna. 
. Twarz czerwona. 
Źrenice rozciągnięte. 
Skóra bardzo gorąca i sucha. 
Niema potu. 
Oddychanie trudne i wzdychające. 
Puls powolny i pełny. 
Leczenie. 
Zależy na zniżeniu temperatury. 
Poślij po doktora. 
Przeprowadź odrazu na chłodne miejsce. 
Rozluźnij i zdyjm ile tylko ubrania można. 
Zastosuj zimno do głowy i ciała. Aby to zrobić, miałoby 
się nacierać zimną wodą twarz, szyję, piersi i pachy. Jeszcze 122 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
lepszem jest wsadzić pacyenta do bardzo zimnej kąpieli 
albo zawinąć go do prześcieradeł wykręconych w zimnej 
wodzie, które powinne być utrzymywane mokre i zimne 
wodą lub lodem. Jeżeli to się stało, musi się bez ustanku 
nacierać aby uprzedzić napad i wywołać gorącą krew do 
powierzchni. 
Gdy się świadomość wróci, można mu pozwalić pić zimną 
wodę obficie. 
Ze zimnem się może przestać gdy się świadomość wróci, 
ale trzeba odnowić, jeżeli skóra się znowu stanie bardzo 
gorąca. 
Żadnych napojów podniecających. 
Wyczerpanie sił z powodu gorąca. 
Chociaż ten stan bywa spowodowany i uprzedzany w ten 
sam sposób jak porażenie od słońca, w rzeczy samej jest to stan 
zupełnie odmienny. Wyczerpanie sił z powodu gorąca jest 
właśnie co jego imię oznacza—wyczerpanie albo upadek sił 
z powodu nadmiernego gorąca. 
Objawy. 
Wielkie przygnębienie i osłabienie ale nie zupełna nieświa- 
domość. Blada twarz okryta lipkim potem. 
Płytkie oddychanie. 
Puls słaby i szybki. 
Sposób leczenia. 
Posłać po doktora. 
Przenieść do chłodnego miejsca i spowodować położenie się 
pacyenta w najwygodniejszej pozycyi z ubrzaniem rozlużnio- 
nem. 
Nic zimnego zewnątrz, ale może popijać zimną wrodę. 
Napoje podniecające, jako herbata, kawa, wonny spirytus ZMARZNIĘCIE. 
123 
amoniaku albo mała ilość okowity lub wódki z wielką 
ilością wody. 
Zmarznięcie. 
Ten stan bywa wywołany przez długie wystawienie na nad- 
zwyczajne zimno. 
Przyczyna. 
Nadzwyczajne zimno. 
Działalność którego jest powiększoną nadto wielkiem 
natężeniem, głodem, alkoholicżnemi napojami i niedostatecz- 
nem ubraniem. 
Zapobieżenie. 
Jeżeli się spodziewacie, że będziecie narażeni na nadzwyczaj- 
ne zimno, postarajcie się o ciepłe ubranie dostateczne co do 
ilości aby was uchroniło od jego skutków. Nie wydawajcie 
się na długą podróż w zimie bez pokarmu i nie przeciągajcie 
podróż tak długo żebyście się prawdopodobnie musieli 
zatrzymać a może i położyć z powodu wyczerpania sił. 
Nie pijcie alkoholicznych napojów, bo chociaż one dadzą 
chwilowe uczucie ciepłatwiej, będziecie przemożeni zimnem 
po zniknięciu tego ich skutku. 
Jeżeliście zostali zachwyceni poza domem bez schronienia 
podczas bardzo zimnego powietrza używajcie wszystką 
waszą siłą aby zostać w ruchu. Po położeniu się w takich 
okolicznościach prawie zawsze następuje zmarznięcie. 
Objawy. 
Miałoby się rachować ,z okolicznościami. Przygnębienie 
jest tak wielkie że widok pacyenta jest jak człowieka umarł- 
ego. 
Sposób leczenia. 
Celem jest stopniowo przywrócić ciepło do ciała. 
Weź pacyenta do zimnego pokoju, nacieraj członki w 124 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
kierunku ciała szorotkim suknem zmoczonem w chłodnej 
wodzie, podwyższyj temperaturę pokoju, jeżeli można. 
Toby się miało robić stopniowo i szmaty by się mieli zma- 
czać w coraz cieplejszej wodzie. Jaktylko pacyent może 
połykać, podaj napój podniecający—kawę albo herbatę w 
małych ilościach często powtarzanych z małym dodatkiem 
wódki, okowity, albo wonnego spirytusu amoniaku. 
Pacyent nie miałby być umieszczony przed otwartym 
ogniem albo w gorącej kąpieli dokąd obieg krwi nie stał się 
czynnym w chłodnym pokoju. Da ci to poznać zwiększona 
siła pulsu, lepsze oddychanie i więcej ciepła i barwy skóry. 
Zaduszenie. 
{Zwłaszcza zatrucie gazem.) 
Zaduszenie może być spowodowanem albo czemś zatykającem 
krtań i tak niedopuszczającem wejścia powietrza do płuc, albo 
przez wdychanie płynu jakiego albo gazu rożnego od powietrza, 
który obecnością swoją niedopuszcza wejście powietrza do płuc. 
Co więcej, taki gaz jest zwykle trucizną sam o sobie. Powies- 
zenie i zadławienie są przykładami poprzedniego a utopienie 
i zatrucie gazem lub dymem ostatniego stanu. Każdy student 
udzielania najpierwszej pomocy miałby wiedzieć jak się obchodzić 
z osobą zadławioną albo prawie utopioną. Sposób leczenia jest 
głownie sztuczne oddychanie. W razie utopienia, nim się sztuczne 
oddychanie przedsięweżmie, usta powinne być wyczyszczone od 
błota i wody chustką na palcu i aby wydostać wodę z gardła i 
płuc powinno się pacyenta obrócić twarzą nadół. ręce powinne 
objąć go w pasie, powinien być podniesiony w środku i trzymany 
wzniesiony przez kilka sekund. 
Różne rodzaje zatrucia gazem są bardzo ważne, szczególnie 
dla górników i robotników w kanałach i studniach, i dziur- ZADUSZENIE. 
125 
awe przyrządy gazowe w mieszkaniach nie są szczególnie nadz- 
wyczajnymi. 
Przyczyny. 
Gaz spowodujący zaduszenie jest też jadowity sam o sobie. 
Zwyczajne gazy tego rodzaju są gaz kanałowy, gaz węglowy 
z pieców albo kominków, gaz oświetlający i dym. Uśmier- 
cający wybuch gazów kopalniowych bywa spowodowany 
ogniem podczas którego miejsce się zapełni dymem, który 
zawiera wiele palnych rzeczy, których wybuch przeciąg 
powietrza spowoduje. 
Zapobieżenie. 
Naturalnie zależy od przyczyny. Nadzwyczajna ostroż- 
ność się musi zachowywać gdzie sie znajduje wiele gazu. 
W kanałach i studniach jest przyjętym zwyczajem spuścić 
zapaloną świecę albo pochodnię; jeżeli te sie nie palą 
pewnem jest że powietrze jest tak zanieczyszczone, że 
niemoże podtrzymywać życia. 
Dziury w rurach gazowych powinne być natychmiast 
naprawione. Bądź ostrożnym i przekonaj się przy gaszeniu 
że przypływ gazu rzeczywiście odcięty. 
Niebezpiecznem jest zostawić gaz palący sie małym płomien- 
iem, gdy idziesz spać, ponieważ może zgasnąć jeżeli ciśnienie 
w głównej rurze gazowej sie zmiejszy, bo jeżeli ciśnienie się 
później zwiększy, gaz we wielkiej ilości może umknąć do 
pokoju. 
Gaz węglowy przemknie się przez lane żelazo rozpalone 
do czerwona i bardzo wielkie ognie w takich piecach są 
niebezpieczne, szczególnie w sypialniach. 
Węgiel drzewny palony w otwartych naczyniach jest 
zwłaszcza niebezpieczny. 126 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA 
Objawy. 
Historya obecności gazu albo gazu unikającego. Naprzód: 
ból głowy, zawrót głowy, bicie pulsu w głowie, dzwonienie 
w uszach, plamy przed oczami, potem stopniowo nieświado- 
mość. Twarz i wargi niebieskawe. 
Język niebieski, może napuchnięty i sterczący między zę- 
bami. 
Skóra blada albo niebieskawa. Paznokcie niebieskie. 
Puls słaby i szybki. 
Oddychanie przerywane. 
Na wypadek wybuch gazu kopalniowego też srogie oparzenia. 
Sposób leczenia. 
Poślij kogo innego natychmiast po doktora. 
Uratuj pacyenta szybko i zanieś na miejsce gdzie jest 
obfitość dobrego powietrza. Aby wyratować nieświadomą 
osobę z miejsca napełnionego gazem, ruszaj się prędko i 
wynieś ją sam nie oddychając. Oddechnij głęboko kilka 
razy przed wstąpieniem i jeżeli można wstrzymaj oddech 
podczas pobytu w tym miejscu. Często mniej gazu się 
znajdzie przy podłodze. Tak będzie można czołgać się 
gdzieby chodzenie było niebezpiecznem. 
Rozluźnij ubranie kolo klatki piersiowćj i brzucha. Us- 
kutecznij szutczne oddychanie, pokrop twarz i piersi 
zimną wodą, podaj napoje podniecające jaktylko pacyent 
przyjdzie do siebie dostatecznie aby mógł połykać. 
Zatrucie od opium albo niejaką mieszaniną 
zawierającą opium. 
Objawy. 
Może się wydobędzie opowieść że zażyto opium albo może 
się znajdzie butelka która zawierała truciznę. ZATRUCIE KWASEM KARBOLOWYM. 
127 
Nieświadomość, która przychodzi stopniowo a na koniec 
staje się zupełną. 
Twarz naprzód czerwona, na koniec ciemna purpurowa. 
Wargi niebieskawe. 
Źrenice bardzo małe, jak główki od szpilek. 
Oddychanie naprzód pełne i powolne, stopniowo powol- 
niejsze i płytkie. 
Puls, powolny i pełny, potem słaby. 
Może zapach laudanum na oddechu. 
Objawy na które się powinno szczególnie uważać są źrenice 
jak główki szpilkowe, rodzaj oddychania i pacyent jest 
naprzód bardzo śpiący a potem się staje nieświadomym. 
Sposób leczenia. 
“Podaj środek na wymioty (emetyk): musztardę i wodę 
sól i wodę; samą letnią wodę we wielkich ilościach. Dokład- 
na dawka nie jest ważna, podaj we wielkich ilościach i 
powtarzaj jeżeli hojne wymioty nie nastąpią. (Może 
będzie trudnem uczynienie emetyku skutecznym.) Dużo 
mocnej kawy. Spróbuj podniecić pacyenta głośnem mó- 
wieniem i grożeniem mu, ale nie wyczerpaj sił jego zmusza- 
niem go do chodzenia. Sztuczne oddychanie i napoje 
podniecające. 
Zatrucie Kwasem Karbolowym. 
Objawy. 
Opowieść o truciżnie albo obecność butelki która zawierała 
truciżnę. 
Wymioty i wielka boleść. 
Skóra pokryta zimnym potem. 
Jeżeli ciężki wypadek, nieświadomość, po której zwykle 
prędko następuje śmierć. 128 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
Można prawie zawsze wiedzieć podług mocnego zapachu 
kwasu karbolowego. 
Wargi, język i usta są spalone na biało czystym i czarno 
nieczystym kwasem karbolowym. 
Sposób leczenia. 
Wypłukaj usta czystym alkoholem. Jeżeli osoba jest dorosła 
miałaby połknąć 3 albo 4 łyżki stołowe alkoholu zmieszanego 
z równą ilością wody. Naśladują w pięciu minutach 2 
łyżki stołowe gorzkiej soli rozpuszczonej w trosze wody. 
Chociaż nie tak dobra, woda wapienna może być użyta 
do wypłukania ust i kilka szklanek tej wody ma się też 
połknąć. Trzy albo cztery surowe jaja można podać, albo 
olej rycynowy (kastorowy) albo słodki. Napoje podnieca- 
jące zawsze i trzymaj ciepło. 
TRUCIZNY. 
Każda rzecz która gdy wprowadzona do ciała spowoduje 
śmierć jest trucizną. Ale tylko trucizny które można połknąć 
będą rozważane tutaj. 
Zapobieżenie. 
Przypadkowemu otruciu można zapobiedz we wielkiej 
miarze przez nigdy nie zażywanie lekarstwa, które nie jest 
właściwie oznaczone napisem, i przez umieszczenie jadów, 
jeżeli sie musi ich trzymać pod ręką, w bezpiecznem miejscu 
pod zamkiem i kluczem. 
Objawy i dowody otrucia. 
Objawy się różnią trochę przy poszczególnych truciznach. 
Ale są pewne oznaki które wskazują we większości wypad- 
ków, że trucizna została zażytą. 
Niespodziana i ciężka słabość osoby która była w dobrem 
zdrowiu, popiciu albo zażyciu lekarstwa. PYTANIA. 
129 
Może pacyent był melancholiczny albo mówił o samobójst- 
wie. 
Obecność w blizkości pacyenta butelki, szklanek albo 
rzeczy podobnych w których trochę trucizny zostało. 
Często osoba, która zażyła truciznę naumyślnie, nastraszy 
się i aż zanadto chętna powiedzieć komuś że się otruła i 
jaką truciznę użyła. 
Wrazie przypadkowego otrucia rozumi się że pacyent jest 
chętny do powiedzenia wszystkiego co wie względem tej 
trucizny. 
Jeżeli liczba osób, które jedli ten sam pokarm, zasłabnie 
poważnie po jedzeniu, prawdopodobnie pokarm zepsuty 
albo tak zwane zatrucie ptomainą. 
Sposób leczenia. 
Ten się rożważało cokolwiek obszernie na stronicach iii 
i 119 co do alkoholu, opium i kwasu karbolowego. 
Powszechną praktyką w sposobie leczenia innych otruć 
miałoby być podawanie emetyku (środka na wymioty). 
Poślij natychmiast pó doktora i, jeżeli można niech mu 
posłaniec powie jaka trucizna była użytą, tak aby mógł 
przynieść właściwą odtrutkę (antydot.). 
Nieczekaj aż doktor przybędzie ale podaj emetyk, aby się 
ciało pozbyło trucizny. 
Dobre emetyki są-musztarda i woda, sól i woda, letnia 
woda sama we wielkich ilościach, ipekak. Dawki pojed- 
eńcze są podane pod napionem Emetyki. Nie marnuj 
jednak czasu starając się otrzymać dokładna dawkę i 
powtarzaj, jeżeli hojne wymioty nie nastąpią. 
PYTANIA. 
1. Co znaczy słowo nieświadomość? 
2. Przypuszczając żeście znaleźli nieświadomą osobę i że nie wiecie 130 
NIEŚWIADOMOŚĆ, CZĘŚCIOWA I ZUPEŁNA. 
co spowodowało jego stanie się nieświadomym, jakbyście się z nim ob- 
chodzili? 
3. Jakie są zwykłe przyczyny nieświadomości? 
4. Jak słaby prąd spowoduje niebezpieczne porażenie elektryczne? 
5. Porażenie elektryczne; zapobieżenie; objawy? 
6. Cobyście zrobili aby uratować osobę w zetknięciu z żywym 
drótem elektrycznym? 
7. Jakbyście się z nią obchodzili gdy została uratowaną? 
8. Jakbyście leczyli opalenie pochodzące od elektryczności? 
9. Zemdlenie: przyczyna; zapobieżenie; objawy i sposób leczenia? 
10’. Otrucie alkoholiczne: Zezem bywa często pomieszane i cobyście 
zrobili aby zapobiedz takiej pomyłce z waszej strony? 
11. Sposób leczenia otrucia alkoholicznego? 
12. Apopleksya i ranienie mózgu; objawy i leczenie? 
13. Udar słoneczny; przyczyna; zapobieżenie; leczenie? 
14. Jaka jest różnica między udarem słonecznym i wyczerpaniem 
sił z powodu gorąca. 
16. Objawy i leczenie zmarznięcia? 
17. Zkąd pochodzi zaduszenie? 
18. Jakbyście się obchodzili z osobą która się zdaje być utopioną? 
19. Co jest wybuch gazu kopalniowego? 
20. Z czego może pochodzić zatrucie gazem? 
21 Leczenie zatrucia gazem? 
22. Leczenie zaduszenia spowodowanego wybuchem gazu kopalnio- 
wego? 
23. Jakie są objawy i leczenie otrucia od opium? 
24. Objawy i leczenie otrucia kwasem karbolowym? 
25. Przypuszcając żebyście natrafili na nieświadomą osobę, coby 
wam nasunęło myśł że została otrutą? 
26. Jaki sposób leczenia byście przyjęli dla trucizny której rodzaj 
byście dokładnie nie znali? 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
Sztuczne oddychanie. ROZDZIAŁ VIII. 
JAK NIEŚĆ POKALECZONEGO. 
Każdy wyćwiczony w oddawaniu najpierwszej pomocy zwykle 
dozna po opatrzeniu pokaleczenia, że spełnił tyklo połowę 
powinności swojej. Wypadki zwykle zdarzają się w miejscach, 
z których wynieść pacyentów jest bezwzględnie koniecznem i jeżeli 
właściwy sposób przeniesienia ich nie jest zrozumiany i brak bie- 
głości, bardzo poważna szkoda może nastąpić. W rzeczy samej 
korzyści wynikające z dobrego udzielenia najpierwzej pomocy 
mogą być zniweczone złym przewozem. 
Rozumie się, naturalnie, że jakikolwiek sposób przewozu 
przyjęto, najpierwszą pomoc powinno się udzielić zanim się 
przewóz próbuje, i że jeżeli potrzeba ubranie miałoby być rozwol- 
nione, aby nie ścieśniało szyję, klatkę piersiową albo brzuch 
podczas przewozu. 
Sposób przewozu który miał być dostarczony musi być nat- 
uralnie bardzo rozmaity, podług charakteru choroby. We wszy- 
stkich ważnych wypadkach słabości lub pokaleczenia miały by 
być używane nosze, jeżeli tylko można nabyć albo improwizować 
ich—i w razie wątpliwości to zawsze o wiele bezpieczniejszą 
rzeczą, jeżeli można nieść pacyenta leżącego. 
PRZENIESIENIE NOSZAMI. 
Zwykły typ noszy jest tak dobrze znany, że zaledwie potrzeba 
ich opisywać. Składają się z dwóch długich drągów pościeli 
zwykle zrobionej z płótna między niemi i poprzecznych sztuk 
131 132 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
do utrzymywania tych długich drągów oddzielnie do rozcią- 
gnięcia płótna tym sposobem. Drągi te są dość długie , ażeby 
umożliwić uchwycenie ich przez tragarzów na obu końcach 
noszy. Można improwizować dosyć zadawał niające nosze. 
Zwykle majłatwiej zrobić nosze ze surdutów. Do tego potrzeba 
dwóch surdutów i pary drągów. Rękawy surdutów się naprzód 
obrócą wnętrzną stroną na wierzch a potem tak położą na 
Fig. 41.—Nosze ze surdutów. 
ziemię aby się ich dolne obrąbki dotykały, drągi się przepchają 
rękawami po obu stronach, surduty się pozapinają i obrócą 
guzikami na dół. Można też użyć do zrobienia noszy dwa drągi 
i wielką kołdrę albo kilimek. Kołdra albo kilimek się rozciągnie 
na ziemi z temi dwoma drągami przy obu długich stronach. Te 
się obwiną koło tych drągów aż się odległość 20 cali między niemi 
zostanie. Te nosze można obrócić przed użyciem a szczególnie 
jeżeli kołdry albo kilimki są wązkiejest to o wiele bezpieczniej- PRZENIESIENIE NOSZAMI. 
133 
szem przywiązać ich do drągów szpagatem. Pożądanem jest 
przy tych dwóch rodzajach noszy przywiązanie—jeżeli możliwe- 
dwóch kawałków drzewa poprzecznie, tak ażeby niedopuścić zbli- 
żenie się drągów gdy ciężar pacyenta został położony na noszach. 
Zamiast kilimków i kołder można użyć dla pościeli worki i 
miechy. Dna tych ostatnich miałyby być rozpróte, tak aby 
można przepchać drągów przez liczbę ich dostateczną do otrzy- 
mania potrzebnej długości noszy. Tych i podobnych noszy 
powinno się starannie próbować nim się użycie ich dla pacyentów 
pozwoli; też uwaga jest potrzebną ażeby się ubezpieczyć przed 
wypadkami podczas przewozu. 
Wielką ilość rzeczy, z których niektórych można prawie zawsze 
lekko nabyć, można też użyć dla noszy w razie potrzeby. Takie 
rzeczy są drzwi, okienice, deski, ramy łóżek, ławki, drabiny, 
matrace, kilimki, kołdry i rogóżki. 
Jakikolwiek typ noszy w użyciu, największa łagodność miałaby 
być przestrzeganą przy przenoszeniu pacyenta do nich, i jeżeli 
ten ostatni nie ma być wystawiony na niepotrzebne cierpienie, 
wszyscy tragarze muszą pracować w zgodności. Potrzeba aby 
tragarze pracowali zgodnie została uznaną tak zupełnie przez 
armie całego świata, że teraz wszystkie regularnie ćwiczą w 
używaniu noszy ludzi których powinnością jest przenoszenie 
rannych. 
Nie jest koniecznie potrzebnem dla każdego studenta naj- 
pierwszej pomocy nauczyć się ćwiczeń, ale jest to barzo pożąda- 
nem, bo osoby znające porządek ćwiczeń zawsze mogą pracować 
razem lepiej a bez zamieszania, dla wielkiej korzyści pacyenta. 
Porządek ćwiczeń podany tutaj jest modyfikacyą używanego 
przez armię Zjednoczonych Stanów. 134 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
ĆWICZENIA W UŻYWANIU NOSZY. 
Każdy oddział składa się z czworo ludzi. 
i. Szykuj się!—Tych czworo ludzi stają w szyku i od- 
liczają się zaczynając od prawej strony. No. i dowodzi od- 
działem i wydaje rozkazy. W jego nieobecności No. 4 obejmuje 
Fig. 42.—Nieś nosze. 
dowództwo; jeżeli i No. 1 i 4 są nieobecni obowiązek przypada 
na No. 3. 
2. Bierz nosze! Marsz! (Pochód!)—No 3 wystąpi naprzód 
jeden krok i obrócony twarzą do nosideł postąpi tam najkrótszą 
drogą, uchwyci nosze i umieści je na prawem ramieniu. Potem 
się wróci na miejsce w szyku. ćwiczenia w używaniu noszy. 
135 
3. Nieś nosze!—No 3 upuści górne rękojeści naprzód 
z płótnem po lewej stronie; No. 2 wystąpi naprzód i chwyci 
przednie rękojeści lewą ręką; No I i 4 posuną się do środku 
noszy, względnie po prawej i lewej stronie; No 2 i 3 trzymają 
nosze między ręką i biodrem, ujmując niższe rękojeści. 
Fig. 43.—Podnieś pacyenta 
4. Otwórz nosze!—No 2 i 3 otworzą nosze i uporządkują 
pasy. Wszyscy tragarze zajmą stanowiska pokazane w Fig. 44, 
ale z nosidłami zniżonemi do ziemi. • 
5. Zamknij nosze!—Ruchy się wykonują w odwrotnym 
porządku i stanowisko “Nieś nosz!” się zajmie. 
6. Zająć stanowiska do ładowania noszy; marsz!—No. 1 i 4 
biegną naprzód i zajmują stanowiska—względnie—po prawej i 136 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
lewej stronie pacyenta, badają pacyenta i udzielają mu naj- 
pierwszą pomoc; No. 2 i 3 naśladują z noszami. 
7. Zniż nosze!—No. 2 i 3 zniżą nosze jeden jard (łokieć 
angielski) od głowy pacyenta równie z jego ciałem. Ten rozkaz 
daje No. 3. Jeżeli nosze nie. są otwarte, No. 3 przed rozkazem 
“Zniż nosze” rozkaże “Otwórz nosze!” 
Fig. 44.—Podnieś nosze. 
8. Na stanowiska na prawo (albo lewo) od pacyenta!— 
No. 2 i 3 zajmą stanowiska przy prawych (albo lewych) kostkach 
u nogi i przy ramieniach. Potem pomagają No. i i 4 w udzie- 
laniu fiajpierwszej pomocy. Jaktylko pacyent jest przygo- 
towany dla noszy, następuje rozkaz. 
9. Gotowy do podniesienia!—Wszyscy tragarze klęczą na 
kolanie najbliższem do nóg pacyenta, prawe za jego prawe, 
lewe za jego lewe; No. 2 podsunie obie ręce pod nogi pacyenta; WYŁADOWANIE NOSZY. 
137 
No. i i 4 podsuną ich ręce pod jego biodro i uda; No. 3 podsunie 
jedną rękę pod jego łopatki i drugą"'pod jego karkiem do odleglej- 
szej łopatki, w ten sposób podtrzymując głowę. Na wypadek 
złamania kości najbliższy tragarz podtrzymuje tę część i uważa 
na nią. 
10. Podnieś pacyenta!—Wszyscy dźwigają razem i pod- 
niesą pacyenta zwolna i delikatnie aż do kolan tych trzech 
tragarzy którzy są w szeregu; potem nieparzysty tragarz, No. 1 
albo 4, wstanie i postępując najkrótszą drogą do nosideł, uchwyci 
je w sródku, jeden drąg w każdej ręce, i umieści je przed tragarz- 
ami oparte o ich kostki u nogi. 
11. Zniż pacyenta!—No. 1 albo 4 schyla się i pomaga 
reszcie tragarzów zniżyć pacyenta delikatnie do noszy i następnie 
wszyscy zajmą na nowo ich odpowiednie stanowiska. 
12. Przygotuj się do podniesienia; podnieś!—Wszyscy się 
przygotują do podniesienia. Nra 2 i 3 schylą się, umieszczą 
pasy na ramionach—jeżeli nosze mają pasy—uchwycą rękojeści 
i na słowo “dźwigaj” podniesą się i stoją prosto. 
13. Marsz! (Pochód!)—Z podniesionemi noszami tragarze 
maszerują wolnym gładkim krokiem około 20 cali długości; 
No. 1, 2 i 4 wystąpią lewą nogą a No. 3 prawą, tworząc “przery- 
wany krok.” Pacyenta się niesie głową naprzód. 
14. Stój; zniż nosze!—Nra 2 i 3 zniżą nosze delikatnie ku 
ziemi. Zniżając albo podnosząc nosze tylny tragarz zawsze 
musi uważać na przedniego tragarza i poruszać się równocześnie 
z nim. 
Wyładowanie noszy. 
15. Przygotuj się do podniesienia!—Tragarze, stojący na 
ich odpowiednich stanowiskach, klękną i umieszczą ręce jak 
przy podnoszeniu ciężaru przed ładowaniem noszy. 138 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
16. Podnieś pacyenta!—Tragarze podniesą pacyenta do 
wysokości ich kolan i No. 1 usunie nosze. 
17. Zniż pacyenta!—Nra 2, 3 i 4 spuszczą go na ziemię, 
albo, jeżeli ma być umieszczony na łóżku, czy też na łóżku 
ambulansowem, podniesą się z pozycyi klęczącej i postąpią 
bokiem do łóżka, nosze bywsze umieszczone jeden jard (łokieć) 
od łóżka i w równej linii z łóżkiem. 
Jeżeli niema więcej nicż trzech tragarzy, podnosi albo zniża 
się pacyenta do kolan dwóch, podczas gdy trzeci umieszcza 
albo usuwa nosze; albo można go też nieść na dwuręcznem 
siedzeniu, jego nogi będąc podtrzymywane trzecim tragarzem. 
Pozycya pacyenta na noszach. 
Pozycya pacyenta na noszach zależy od rodzaju pokaleczenia 
jego. Paltot, kołdra albo inny odpowiedni i dogodny przedmiot 
miałby być użyty jako poduszka do podtrzymania i do lekkiego 
podniesienia głowy. Jeżeli pacyent jest bezsilny, miałoby się 
głowę trzymać nizko. Trudności w oddychaniu przy ranach 
w klatce piersiowej się ulży dostatecznem wyścieleniem na 
spodzie. Przy ranach brzuchowych najlepsza pozycya jest na 
stronie ranionej; albo na wznak, jeżeli przód brzucha jest 
pokaleczony, podczas gdy nogi w obu wypadkach są ściągnięte 
do góry i poduszka albo inny dogodny przedmiot jest umieszczony 
pod kolanami, aby ich w zgiętej pozycyi utrzymać. 
Przy pokaleczeniu wyższej kończyny, czyniącem przeniesienie 
noszami niezbędnem, najlepsza pozycya jest na wznak z ranioną 
ręką położoną napoprzek ciała albo odpowiednio umieszczoną 
przy jego boku, albo na nie pokaleczonym boku z ranioną ręką 
położoną napoprzek ciała. Przy pokaleczeniach niższej koń- 
czyny pacyent miałby leżeć na plecach, albo nachylony ku 
stronie ranionej; w razie złamania którejkolwiek z niższych ŁADOWAĆ AMBULANS ALBO WOZ 
kończyn, jeżeli niemożna przyłożyć drzazgę, to zawsze dobrze 
związać oba członki razem. 
Jak się przeprawić przez przeszkodę, jak mur. 
Zniż nosze mniej więcej trzy stopy od przeszkody. Nra 3 i 4 
uchwycą drągi od noszy przy końcach, jeden po każdej stronie; 
No. 2. przelezie przez przeszkodę i odbierze nosze gdy mu są 
podane; Nra 1 i 4 następnie przelczą i znowu sch wy tając drągi 
139 
Fig. 45.—Jak się przeprawić prez przeszkodę. 
od noszy przeprawią ich zupełnie przez przeszkodę; No 3, który 
dotychczas trzymał przód noszy, teraz przelezie, wszyscy 
zajmą poprzednie stanowiska i postępują dalej. 
Przeniesienie wzdłuż wązkich przejść albo wzdłuż rowu usku- 
tecznią Nra i i 4 przestąpieniem noszy we wązkim miejscu albo 
zstępując do rowu w celu podtrzymywania noszy. Jeżeli rów 140 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
jest głęboki i szeroki, nosze muszą byc zatrzymane i zniżone z 
rękojściami blizko u brzegu; potem Nra i i 4 zstępują i postępują 
jak przedtem. 
Ładować ambulans albo wóz. 
Donieś nosze, z głową pacyenta na przodzie, do odległości 
jednego jardu (łokcia) od tylu ambulansu i zniż nosze do ziemi; 
Nra 1 i 3 zajmą stanowiska względnie przy prawem i lewem 
ramieniu pacyenta. Na rozkaz “przygotuj się do ładowania” 
No. 2 obróci się i schylając się uchwyci rękojeści i Nra I i 3 
uchwycą drągi po ich odpowiednich stronach. No. 4 otwiera 
drzwi i uważa aby wszystko było we właściwym stanie. 
Na rozkaz “ładuj” tragarze podniesą nosze do wysokości 
spodu ambulansu i postępują trzymając nosze poziomo. Nogi 
ambulansu są umieszczone na podłodze ambulansu przez Nra 
I i 3 i nosze są wsunięte przez No 2 przy pomocy drugich. 
Kiedykolwiek to jest możliwem wszyscy tragarze mieliby 
towarzyszyć noszom, Nra 1 i 3 zajmując siedzenia wewnątrz, 
No 2 wewnątrz u głowy apcyenta, a No 4 stojąc na stopniu 
zewnątrz. 
Wyładować ambulans albo wóz. 
Na rozkaz “przygotuj się do wyładowania” No. 4 otworzy 
drzwi, jeżeli potrzeba, No 2 uchwyci rękojeści noszy i na rozkaz 
“wyładuj,” wyciągnie nosze z pomocą Nrów 1 i 3, którzy z 
twarzą obróconą wewnątrz podtrzymują drągi aż dosiągnięto 
wewnętrznych rękojeści. Nosze muszą być trzymane poziomo 
i zniżone w odległości blizko jednego jardu (łokcia) od wozu. 
Następnie No 4 zamknie drzwi i wszyscy zajmą stanowiska 
swoje u noszy. 
POWSZECHNE ZLECENIA. 
Przy przewozie pacyenta czy to z noszami czy bez nich, POWSZECHNE ZLECENIA. 
141 
każdy ruch miałby być wykonany ostrożnie i tak delikatnie jak 
tylko można, szczególnie dbając o to, aby nie potrząsać częścią 
pokaleczoną. Rozkaz “uważnie” będzie używany aby zapo- 
biedz niewłaściwemu pospiechowi albo innym nieprawidłowym 
ruchom. 
Ładowane nosze nie miałyby nigdy być podniesione albo zniżone 
bez rozkazów. 
Jeżeliby twój pacyent miał mieć złamaną kość bądź z właszcza 
ostrożnym aby nie był trzęsionym. Trochę rożumnej staranności 
temu zapobiegnie. 
Nigdy nie nieś nosze na ramionach. 
Zawsze nieś oacyenta z nogami na przód wyjąwsze gdy 
idziesz pod górą. Ale na wypadek złamania nogi albo uda, 
jeżeli go trzeba wziąść nadół ze stromego pagórka, nieś go 
głową na przód, trzymając go tak równie jak tylko można. 
Gdzietylko przeszkody są w twojej drodze idż naokoło nich, 
bo za każdym razem gdy się pacyenta położy lub podniesie, 
dodaje mu się boleści. 
Tylko jeżeli przejście przez przeszkody jest nie do uniknięcia, 
jako, gdzie nie można płot rozedrzeć, zrobić wyłom w murze 
ceglanym, albo gdzie wagonów nie można usunąć z drogi, 
miało by się ich przejść jak przewidzianem na stronicy 130. 
Wszystkim wypadkom towarzyszy pewny stopień wstrząś- 
nienia, które powoduje uczucie zimna, tak że nawet w środku 
lata pokaleczeni ludzie się czasem trzęsą zimnem. Dlatego jest 
ważnem aby pacyent był dobrze przykryty kołdrami albo jakim- 
kolwiek ubraniem znajdującem się pod ręką, niech pora będzie 
lato czy zimno. 
Wszystkich rozkazów powinno się wydawać cichym głosem, 
ale dosyć wyraźnym do usłyszenia przez wszystkich tragarzy. 
Miałoby być powinnością wszystkich tragarzy utrzymywać 
w należytej odległości chorobliwie ciekawych ludzi, których 142 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
wypadki zawsze przyciągają, którzy zadają pytania, odcinają 
świeże powietrze i robią wiele innych rzeczy szkodliwych dla 
pacyenta. 
Ponieważ jest nader ważnym czynnikiem przy wypadkach, 
powinno się nieść pacyenta do jego domu albo do szpitalu bez 
niepotrzebnego odkładania. Przyglądając ku temu celowi 
woźnica ambulansu miałby poganiać tak prędko jak tylko stan 
drogi i wygoda pacyenta pozwolą, przechowując szczególną 
ostrożność i poganiając wolniej gdzie droga jest zła. 
Jest też ważnem aby się uwiadomiło lekarza jak najwcześniej 
a równie ważnem aby mu się dało wiedzieć równocześnie jakiego 
rodzaju wypadek jest. Właściwa uwaga w tej rzeczy może 
zapobiegnie fatalnym wynikom. 
Jeżeli trzeba użyć wożów albo innych powozów zamiast 
ambulansu, zawsze, jeżeli można, pościel dużo słony, liści albo 
gałęzi na podłodze, tak aby zmniejszyć trzęsienie. 
TRANSPORTACYA BEZ NOSZY. 
Nie rzadko przy wypadkach nie będzie moźliwem wystarać 
się o nosze dla pacyenta. Student udzielania najpierwszej 
pomocy miałby się z tego powodu nauczyć dobrych sposobów 
postępowania pod takimi warunkami, bo brak wiadomości w 
tym względzie narazi pacyenta na dalsze uszkodzenie i na dużo 
niepotrzebnej boleści. 
Z dwoma tragarzami. 
Jeżeli pokaleczona osoba nie jest w stanie chodzić, nie utraciła 
świadomości i może używać ramion, dobry plan do przyjęcia 
jest cztero—ręczne siedzenie albo “mojej pani krzesło” dzieci. 
Aby je utworzyć dwóch mężczyzn zlapi własny lewy napięstek TRANSPORT AC Y A BEZ NOSZY. 
143 
Fig. 46.—Dwu-ręczne siedzenie. 144 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Fig.. 47—Pomoc przy chodzeniu TRANSPORT AC Y A BEZ NOSZY. 
145 
prawą ręką, i lewą ręką uchwyci napięstek kamrata. Posadzony 
na tem pacyent przerzuci swoje ręce przez ramiona tragarzy. 
Dwu-ręczne siedzenie jest wygodniejszem i dla pacyenta i 
dla tragarzy. Tragarz po prawej stronie uchwyci prawą ręką 
lewy napięstek, i lewą ręką prawe ramiono kamrata—tragarza; 
tragarz po lewej stronie uchwyci lewą ręką prawy napięstek 
kamrata, i prawą ręką jego lewe ramiono. (Zobacz fig. 46.) 
Jeszcze inny sposób, który nie wymaga żadnego natężenia 
ze strony pacyenta, ale nie jest stosownym przy srogich pokale- 
czeniach członków, nazywa się przeniesienie uchwyceniem za 
kończyny. Wtym razie jeden tragarz zajmie pozycyą między 
nogami pacyenta a drugi przy głowie, obydwaj obróceni twarzą 
do jego nóg. 
Tylny tragarz podniesie pacyenta do siedzącej pozycyi, 
obejmie go z tyłu naokoło ciała pod pachami, podczas gdy tragarz 
na przodzie, stojąc między nogami, przesunie ręce ze stron 
zewnętrznych pod zgięte kolana. Obaj wstaną razem. 
Zjednym tragarzem. 
Mamy cztery sposoby. 
1. Tragarz tylko pomaga pacyentowi chodzić. 
2. Pacyent jest przeniesiony na rękach tragarza. 
3. Pacyent jest przeniesiony na plecach tragarza. 
4. Pacyent jest przeniesiony okrakiem na plecach tragarza. 
No. 1, Pomoc przy chodzeniu. 
Pacyent prawdopodobnie cierpi od poszkodzenia lekkiego w 
porównaniu, górnej części ciała, nogi nie pokaliczone. Stój przy 
jego boku; umieść jego zdrową rękę na twojem ramieniu i po za 
twój kark; uchwyć jego rękę twoją własną i obejmij drugą ręką 
jego pas, aby go wzpierać- Tym sposobem jeden tragarz może, 146 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Fig. 48.—Niesienie na rękach. TRANSPORT AC Y A BEZ NOSZY. 
147 
jeżeli koniecznem, pomagać dwom lekko zranionym osobom. 
(Zobacz fig. 47.) 
No. 2, Niesienie na rękach. 
Pacyent leży na ziemi prawdopodobnie nieświadomy i cał- 
kowicie bezwładny. 
Tragarz, po obróceniu go twarzą na dół, przestąpi przez ciało 
z twarzą obróconą do głowy pacyenta a z rękami pod jego 
pachami podniesie go na kolana; potem obejmując brzuch, 
podniesie go na nogi; potem lewą ręką uchwyci pacyenta za 
lewy napięstek i przeciągnie lewą rękę naokoło swojego (tragarza) 
karku i trzyma ją przy swojej lewej piersi, podczas gdy pacyenta 
lewy bok odpoczywa przy jego ciału, i podtrzymuje go prawą 
ręką naokoło pasu. (Fig. 47.) 
Z tej pozycyi tragarz z prawem ramieniem na plecach pacyenta 
podsunie lewą rękę pod uda i podniesie go do pozycyi, podnosząc 
go rzeczywiście. Ten sposób jest bardzo łatwy dla pacyenta, 
ale ciężki dla tragarza; z tej przyczyny go się tylko używa 
jeżeli pacyent jest nieświadomym i jego pobyt (przyznaczenie) 
nie daleko. (Fig. 48.) 
No. 3, Przeniesienie na plecach. 
Naprzód się pacyenta podniesie prosto jak było opisanem 
w poprzednim paragrafie, poczem tragarz lewą ręką uchwyci 
prawy napięstek pacyenta i przeciągnie ramię przez swoją głowę 
i na dół na swoje lewe ramiono, potem posuwając się na przód, 
schyla się i obejmuje prawe udo swają prawą ręką przesuniętą 
między nogami, prawa ręka jego uchwycając pacyenta prawy 
napięstek; ostatecznie tragarz lewą ręką uchopi pacyenta lewą 
i podeprze ją o swój bok, poczem wstanie. Ten sposób jest 
wygodny dla pacyenta i łatwy dla tragarża i szczególnie się 148 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Fig. 49.—Przeniesienie na plecach. PYTANIA. 
149 
zaleca jeżeli pacyent nie jest nieświadomy, ale nie jest w stanie 
pomagać tragarzom jakimkolwiek sposobem. (Fig. 49.) 
No. 4, Przeniesienie okrakiem na plecach. 
Podniesie się pacyenta prosto (jak opisano) poczem tragarz 
posunie się przed pacyenta, tyłem do pacyenta; schyla się i 
uchwycając jego uda, dostanie go porządnie na piece. 
Ponieważ pacyent musi sam sobie pomagać objęciem rękami 
szyję tragarza, ten sposśob jest niewykonalny z człowiekiem 
nieświadomym. 
Przy zniżaniu pacyenta z tych pozycyi odwrąci się ruchy. 
Jeżeli pacyent raniony w taki sposób że te ruchy muszą być 
wykonywane z prawej strony zamiast lewej, jak uczono, zmiana 
jest tylko zmianą rąk—ruchy następują jak polecono, zmieniając 
prawo za lewo i vice versa (naopak). 
Pacyent okrakiem na tragarzu może, jeżeli potrzeba, być 
wyniesiony do góry po drabinie, chociaż ze znaczną trudnością. 
Lepszego sposobu się czasem używa, zwłaszcza w kopalniach. 
To wyżąduje przyrząd, który się składa ze szerokiego pasa, 
który jest trzymany akuratnie pod pachami tragarza zawie- 
szeniami przez ramiona. Od pasu szeroka przewiązka prowadzi i 
łączy się z pasem na przeciwnej stronie. Pacyent siedzi w tej 
przewiązce, podtrzymując się częściowo rękami na ramionach 
tragarza. 
PYTANIA. 
1. Kiedy byś używał noszy dla pacyenta? 
2. W jakiej pozycyi byś umieścił pacyenta na noszach? Zwykle; 
jeżeli zemdlał; jeżeli brzuch pokaleczony; jeżeli noga złamana. 
3. Kiedy się wydaje rozkaz “uważnie”? 
4. Czy niesie się pacyenta głową czy nogami na przód? 
5. Cobyś zrobił aby zapobiedz wstrząśnieniu dla pacyenta na noszach? JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH, 
150 
PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
(Wtych wszystkich ćwiczeniach w których się wymagaj a usługi 
więcej nież jednego człowieka, powinno się wybrać jednego człowieka 
do nadzoru i ten by miał dawać potrzebne zlecenia pomocnikom.) 
1. Zrób nosze ze surdutów. 
2. Szukuj się; postaraj się o nosze. Marsz; nieś nosze. 
3. Otwórz nosze; zamknij nosze. 
4. Zajmij stanowisko do ładowania noszy. Marsz; zniż nosze. 
Po prawej stronie pacyenta. Stanowiska, Przygotuj się do podniesienia. 
Podnieś pacyenta; zniż pacyenta. 
5. Przygotuj się do podniesienia. Podnieś. Marsz. Stój; Zniż nosze. 
6. Wyładować nosze podług rozkazu. 
7. Przejść przez mur z ladowanemi noszami. 
8. Ładować ambulans. 
9. Wyładować ambulans. 
10. Nieść pacyenta z dwoma tragarzami. 
11. Pomagać pacyentowi w chodzeniu. 
12. Nieść na rękach. 
13. Nieść na plecach. 
14. Nieść okrakiem na plecach. ROZDZIAŁ IX. 
PRZEMYSŁOWE WYPADKI. 
i. Ranienia na koleji. 2. Ranienia w kopalniach. 3. 
Ranienia we fabryce i warsztacie. 4. Rany od elek- 
trycznych PRZYRZĄDÓW. HeRNJA I PRZEPUKLINA. 
Wszystkie przemysłowe wypadki są cokolwiek podobnego 
charakteru. Prawie wszystkie rany otrzymane tym sposobem 
są zgniecone, nierśwne, rozszarpane i rozdarte, i prawie zawsze 
im towarzyszy złamana kość. “Połamanie” albo złamanie jest 
zwykle proste albo złożone spowodowane ciężkimi ciężarami 
które padną na nogę, rękę albo ciało. Wielkie niobrobione 
kawały kamienia i węgla w kopalniach i ogromna waga wagonu i 
kół wagonowych przechodzących przez tę część prawie zawsze 
napełni rany kawałkami ubrania, smarowidła, węgla i kamienia. 
Zawsze jest wielkie wstrząśnienie wywołane też kruszącym 
ciężarem, który spowoduje pokaleczenie. Często życie jest 
całkowicie wykruszone z ciała albo tkanek. Te też są więcej 
poddane zarażeniu albo zatruciu krwi z powodu brudnego sma- 
rowdiła, ubrania, kamienia, węgla i części metalu wtartego do 
nich. Podobne pokaleczenia są często spowodowane maszy- 
nerją we fabrykach. 
Na kolejach mamy srogie oparzenia i opalenia od pary i 
ognia. W kopalniach widzimy straszniejsze opalenia od gazu, 
wybuchy prochu, zetknięcie się z prądami elektrycznemi i 
wybuchy prochu strzelniczego i dynamitu i te opalenia (od 
prochu) są często złączone z wielkiemi, otwartemi i rozszarpane- 
mi ranami spowodowanemi przylatującymi kawałkami metalu, 
151 152 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
kamienia i węgla; faktycznie rany spowodowane “postrzeleniem” 
górnika są duplikatami skutków pękniętego granatu z nowoczes- 
nej armaty. 
Dla wypadków w tych dwóch zatrudnieniach potrzeba rozum- 
nej najpierwszej pomocy; więcej i więcej dobra może być doko- 
nanem przez nią nież w jakimkolwiek innym rodzaju wypadków, 
może z wyjątkiem ran na polu bitwy. Wypadki na kolej i się 
zwykle wydarzają w pewnej odległości od najbliższej stacyi, 
też daleko od właściwej lekarskiej pomocy, i w nocy. Było 
twierdzonem kimś, że “jeżeli katastrofy kolejowe by się mogły 
wydarzać na stacyi w jakim wielkim mieście albo stolicy w 
skwerze dobrze zaopatrzonego szpitalu, z doktorami i dozor- 
czyniami chorych oczekującemi wypadek, i w dzień, wtedy by 
niebyło potrzeba najpierwszej pomocy albo ćwiczenia w 
udzielaniu najpierwszej pomocy dla kolejników.” Ale rzecz się 
ma zawsze przeciwnie i wypadki kopalniane wydarzają się pod 
jeszcze gorszymi warunkami i otoczeniami. Wydarzają się o 
milę albo dwie od szybu albo otworu kopalni, i kilka set stop 
pod ziemią, i jeżeli wypadek jest spowodowany zapadnięciem 
się sklepienia albo wybuchem, przejścia są zawśze zatamowane 
padającymi materyałami i wyjście maże być zupełnie zagrodzone. 
Też otoczenia są naturalnie brudne i plugawe i brak środków do 
przeniesienia ranionych i nawet jeżeli droga do wyjścia jest 
odpowiednio czysta, przeniesienie ranionego cżłowieka jest z 
konieczności powolne i trudne. Zwykle od jednej do dwóch 
godzin upłynie, nim można wydostać ranionego człowieka z 
kopalni a może równy przeciąg czasu nim się go może dostać 
do domu albo do szpitala. Można łatwo widzieć coby się 
mogło stać w tym czasie gdyby nic dla niego niezrobiono w 
rodzaju najpierwszej pomocy. Między rzeczami, które by się 
mogły wydarzyć byłaby śmierć od upływu kwri. albo od wstrząś- 
nienia; zwykłe złamanie otwarte albo zrobione złożónem przez PRZEMYSŁOWE WYPADKI. 
153 
niewiadome obchodzenie się albo tak skręcone i zeszpecone 
żeby było trudnem je zrównać. 
Rany się więcej zarażą od prochu i dotykania się i pacyent 
może przybyć do doktora albo do szpitalu w tak osłabionym 
stanie, że umrze albo że się jego uzdrowienie podwójnie przed- 
łuży. 
Teraz porównaj ten obraz z człowiekiem ranionym, który 
się dostał do rąk ludzi wyćwiczonych w udzielaniu najpierwszej 
pomocy i rozumnych—krwawienie by się zatamowało właściwem 
przyłożeniem kompresu albo obwiązki. Jego rany by było czysto 
przewiązane, jego złamana noga by miała tymczasawo drzazgę 
przyłożoną we właściwy sposób tak aby się żadne zeszpecenie nie 
mogło wydarzyć, boleści jego by się ulżyło; byłby przykryty 
ciepło kołdrami, wstrząsnienia by prawie żadnego nie było, i ón 
by poszedł do doktora albo do szpitalu będąc mocniejszym, 
bezpieczniejszym i lepszym pacyentem w każdym względzie. 
Potrzeba dla udzielania najpierwszej pomocy w przemysłach 
innych nież koleje i kopalnie jest też bardzo wielka. 
i. Pokaleczenia na koleji.* 
Wykaz odnośnie do mierci i pokaleczeń na kolejach się 
znajdzie w przedmowie. Sprawozdanie między kraj owej komisyi 
handlowej pokazuje, że w r. 1909 liczba zabitych we wypadkach 
kolejowych została zmniejszoną prawie o połowę i liczba ranion- 
ych prawie 20 procent a przecież zabito 2791 i zraniono 63.920 
podczas przeszłego roku. 
To zapewnie dowodzi potrzebę dla znania najpierwszej 
pomocy ze strony kolej ników. 
* Przy studyowaniu tego rozdziału radzi się aby nauczyciel podjął 
specyalny przedmiot mający największą wartość dla jego szczególnej 
klasy, i, jeżeli potrzeba, aby dodał do tego co jest tu prowiedziane, aby 
dokładnie zadość uczynić okolicznościom swojej klasy. 154 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Przyczyny: Przyczyny zranień na koleji są różne: kuplowanie 
wagonów często się kończy zgnieconemi rękami bremzerów; 
uderzenie wagonami, etc. 
Zapobieżenie. 
Zatrudnieni. 
Właściwa nauka teoryi i praktyki bezpieczeństwa w kolej- 
nictwie, ze strony towarzystwa. 
Środki ochronne zaopatrzone kompanią. 
Zwykła ostrożność ze strony zatrudnionych. 
Umiarkowane godziny roboty, tak aby wyczerpanie fizyczne 
nie spowodowało obojętność i niedbałość: to jest powin- 
nością kompanii. 
Powszechne ćwiczenie w najpierwszej pomocy dla zatru- 
dnionych. 
Zapasy dla najpierwszej pomocy. 
Podróżni i inni. 
(Nastręczono jednym z naszych najznakomitszych kolejnikow.) 
“Nigdy nie przechodź przez kolej przecinającą drogę przed 
zapewnieniem się że się żadne pociągi nie zbliżają.” 
“Nigdy nie skakaj na wagony albo z nich, jeżeli w ruchu. 
“Nigdy nie stój na platformie wagonów w ruchu. 
“Nigdy nie wysuwaj głowę albo inną część osoby z okna 
wagonu. 
“Nigdy nie przechodź przed albo za pociągami stojącymi 
albo poruszającymi się bez przekonania się, że niema 
niebezpieczeństwa od jakiego innego pociągu lub z innej 
przyczyny.” 
“Nigdy niebądź nieposłusznym względem przestrzegających 
prawideł dla bezpieczeństwa przylepionych na stacyach, 
przy drogach krzyżujących się, etc.” RANIENIA NA KOLEJI. 
155 
“Nigdy nie zapomnij, że niedbałość z twej strony co do 
tych przezorności nie tylko zagraża twemu życiu ale też 
szczęśliwości i pomyślności tych najdroższych dla ciebie.” 
Objawy. 
Te naturalnie zależą od sposobu poszczególnego zranienia. 
Najpospolitsze zranienia na koleji są złamania, zwykle 
złożone, i srogie rany, czasem równie rozcięte, ale częściej 
rozszarpane z niebardzo rządkiem rzeczywistem oddarciem 
palców u rąk i nóg. . 
Srogie rozszarpane i zgniecone pokaleczenia są też pospolite 
i nieznaczne rany są rzeczami zdarzającemi się codziennie 
na każdej koleji. 
Rany spowodowane pokaleczeniami na koleji są zwykle 
brudne, bo smarowidło i węgiel bywają często wtarte do 
nich. Zgniecenie często uprzedzi srogi krwotok, ale, z 
drugiej strony, tkanki rozdarte często krwawią się obficie. 
Wstrząśnienie jest zwykle srogie. 
Leczenie. 
Rozbitek na koleji może uwydatnia wartość znajomości z 
najpierwszą pomocą lepiej nież każdy inny wypadek. 
Zanadto często, podnieceni ludzie całkowicie nie wiadomi 
co do tego coby mieli robić, uszkodzą ranionym więcej nież 
im pomogą. Przy rozbitkach kolejowych każdy kto może 
miałby być naprzód zatrudniony wynoszeniem ranionych 
z rozbitych wagonów. To jest szczególnie prawdziwem jeżeli 
jest niebezpieczeństwo od ognia. Ranionych by się miało 
wziąść dość daleko od rozbitku, tak aby ludzie naokoło 
tego nie potykali się o nich. Jeżeli dwóch ludzi ze znajom- 
ością udzielania najpierwszej pomocy jest obecnych, jeden 
by się miał postawić w rozbitku, tak aby mógł pouczać 
pomocników jak nieść pacyentów tak aby nie pokaleczyć 156 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
ich więcej, i drugi by się miał starać o pacyentów na miejscu 
wybranem dla nich. 
Zranienia na koleji nie zawierają żadnych zasad leczenia, 
których nie uczono na poprzednich stronicach. Zgniecenia, 
jeżeli kości są złamane wyźądują ostrożne przyłożenie 
drzazg, i rany kolejowe każdego rodzaju miały by być 
leczone tak samo jak inne rany. Nigdy by się nie miało 
zapomnąć, że wstrząśnienie jest srogie przy tym rodzaju 
pokaleczeń i że wyżąduje ostrożne obchodzenie się. 
Nie rzadko przy zranieniach kolejowych przy byciu pacyenta 
we szpitalu się znajdzie, że stracił tyle krwi, że jego stan 
jest beznadziejnym. Pamiętaj, dlatego, abyś zatamował 
krwotok jak dalece można, bo i chociaż by niebył bezpoś- 
rednio trwożącym, w porównaniu w krótkim czasie, jeżeli 
krwotok trwa, niebezpieczna ilość krwi będzie stracona.. 
Mimo tego, wstrząśnienie podczas zranienia osłabia serce, 
które znowu bije silniej gdy reakcya zaczęła i potem wiele 
krwi może być straconej z rozdartych naczyń. 
Zdaje się wcale niepotrzebnem zwrócić uwagę na fakt, że 
usługi doktora są pożądanymi szybko przy takich zranieni- 
ach. Pewne zapasy dla wypadków są potrzebne do leczenia 
zranień kolejowych. 
Tej potrzebie można zadość uczynić w tym kraju użyciem 
skrzynki czerwonego krzyża dla najpierwszej pomocy. 
Ta skrzynka jest opisana przy końcu tej książki. 
Chociaż czas przyjdzie bez wątpienia gdy zapasy dla 
wypadków się będą znajdowały na wszystkich naszych 
pociągach kolejowych, albo przynajmniej w pokoju dla 
wypadków w punktach środkowych kolejowych, to nie 
jest obecnie rzecywistością. Musimy, dlatego, prawie 
zawsze polegać na tern co możemy znaleść pod ręką. 
Drzazgi można zrobić z lasek i parasolów podróżnych albo RANIENIA W KOPALNIACH. 
157 
przy rozbitku z kawałków połamanych wagonów. Czasem 
można też utrzymać poduszki. Nie użyte płótna z wagonu 
sypialnego zrobią o wiele lepszą przykrywkę dla rany nież 
brudne ubranie. Też można zrobić bandaże z prześcieradeł. 
Przy wstrząśnieniu pacyent by miał zawsze być umiesz- 
czonym w pozycyi leżącej z głową nizko, na materacie, 
jeżeli go można otrzymać. Miałby być dobrze przykryty 
kołdrami albo surdutami. Wstrząśnienie, rozumi się, wy- 
maga użycie jakiego pobudzacza i powinno się usiłować otrzy- 
mać trochę wódki od podróżnych i obok stojących. Nie 
dawaj jednak wódkę we wielkich ilościach. Jeżeli się może 
oczekiwać prędkie przybycie doktora, miałoby się dać 
jeden wielki napitek wódki; ale jeżeli pacyent musi jechać 
kilka godzin nim może mieć opatrzenie od doktora, lepiej 
będzie dać mu łyżkę kawową wódki w łyżce stołowej wody 
i powtarzać to każdych dziesięć minut, jeżeli potrzeba, co 
zależy od jego stanu. 
Ranieni ludzie mogą być niesieni na materacach albo 
można użyć nosze ze surdutów. 
2. Zranienia kopalnio we. 
Ostatnie sprawozdanie do otrzymania, to z r. 1908, pokazuje, 
że 6772 nie fatalnych i 2450 fatalnych wypadków się wydarzyło 
w Stanach Zjednoczonych podzcas roku objetęgo sprawozdaniem. 
Jest więc oczy wistem ze samych tych figur, że znanie najpier- 
wszej pomocy jest koniecznem dla górnika. Co więcej, jak 
dobrze wiadomo, wypadki w kopalniach zwykle wydarzają się 
na miejscach, gdzie osoba zraniona jest całkowicie zależną 
od kamrata co do leczenia. I usługi doktora często nie 
są do otrzymania przez wiele godzin, poczem prawdopo- 
dobnie będą tylko mieć ograniczoną wartość, jeżeli się 
tymczasem żle postarano o pokaleczonego człowieka.  JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
158 
Amerykański czerwony krzyż zwrócił szczególną uwagę na 
potrzeby górników co do ćwiczenia w udzielaniu najpierwrszej 
pomocy i, jak wyłuszczono w przedmowie, jeden z autorów tej 
książki jest teraz bez przestanku zatrudnionym pod kierunkiem 
tego stowarzyszenia aby zaprowadził naukę o najpierwszej 
pomocy w kopalniach nawskroś kraju. 
Przyczyny. 
Różne: Upadki kruszcu, kamienia, albo węgla; wybuch 
gazu albo prochu; uderzenie od wagonów kopalniowych; 
albo jeżeli się używa mułów, kopnięcia od nich; elektryczne 
wstrząśnienie. 
Zapobieżenie. 
Właściwa nauka o bezpieczeństwie przy kopaniu, przez 
towarzystwo. (Najlepiej zrobi się spisem “Waruj się”, 
drukowanym w różnych językach i umieszczonym w rękach 
każdego zatrudnionego w kopalni.) 
Przyrządy do ubezpieczenia o które się kompania wystarała. 
Zwykła ostrożność ze strony zatrudnionych (pamiętaj, że 
niedbałość z twojej strony może się nietylko skończyć twem 
własnem pokaleczeniem ale i innych ludzi.) 
Jeden górnik niedbałóścią może przywieść w niebezpieczenś- 
two żwyoty wszystkich ludzi w kopalni. 
Powszechnie się wierzy między najlepiej obznajomionemi z 
faktami, że większość wypadków w kopalniach jest spowodowaną 
brakiem ostrożności ze strony samych górników a zanadto 
często ze strony najinteligentniejszych i najlepszych górników. 
Górnictwo pod najlepszymi warunkami jest nadzwyczajnie 
ryzykownem zatrudnieniem, które dla względnego bezpieczenś- 
twa wymaga żeby najlepsi górnicy szczególnie objawiali ich 
inteligencyę przedsięwzięciem środków ostrożności, o których 
doskonale wiedzą. RANIENIA W KOPALNIACH. 
159 
Powszechna nauka o najpierwszej pomocy dla zatrudnionych. 
Zapasy dla pierwszej pomocy w rękach zatrudnionych i w 
szpitalu dla wypadków. 
Następujące pouczenia drukowane po angielsku, po słowiań- 
sku, po polsku i po włosku są w użyciu w jednej z kopalń w 
Pennsylyanii. 
STZEŻ SIĘ1 
Górnik. 
Nie spiesz się do warstwy dokąd się dym nie wykla- 
rował. ' 
Nie zapomnij pukać na sklepienie po każdym wybuchu. 
Nie kopaj pod węglem nad głową albo skałą nad głów# więcej 
nież do rożlęgłości jednego rzędu wystrzałów. 
Nie pozwalaj twojemu robotnikowi ładować węgiel nim 
umieściłeś napowrót wytrącone podpory drzewniane. 
Nie wnioskuj że sklepienie jest bezpieczne wbrew głuchego 
dźwięku. 
Nie bierz zapaloną fajkę albo lampę ku twojej skrzyni z 
prochem. 
Nie zapomnij utrzymywać twojego robotnika i jego fajkę w 
należytem oddaleniu gdy się obchodzisz z materyałami wybuch- 
owymi. 
Nie wypalaj dwie dziury równocześnie. 
Nie skrócaj twój szermel aby uszparować prochu w mokrej 
dziurze. 
Nie przechodź poza sygnały niebezpieczeństwa. 
Nie spiesz się aby się wcześnie wydostać. 
Nie narażaj życia abyś uszparował roboty. 
Nie zapomnij że górnik jest odpowiedzialnym za bezpieczenś- 
two robotnika. 160 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Robotnik. 
Nie idż do warstwy dokąd ją górnik nie zbadał i nie oznamił 
że bezpieczna. 
Nie wystrzellaj za górnika albo w nieobecności górnika. 
Nie pomijaj rozkazów górnika. 
Nie wypychaj wagony z warstwy. Niech goniec po nich 
przyjdzie. 
Nie włócz się po starych szybach. 
Nie chodź drogą dla ciężarów, idż drogą dla ludzi. 
Nie zapomnij zamykać wszystkich drzwi przy przechodzeniu. 
Nie zapomnij ustąpić do bezpiecznego miejsca gdy się mają 
wybuchy zdarzyć, etc. 
Gońcowie. 
Nie pozwól woźnicom popychać wagonów, popychaj ich sam. 
Nie jeżdż na przednim sprzęgle wagonów kopalniowych. 
Nie pchaj wagony na rangę dokąd nie wiesz że jest wolna na 
dole. 
Nie zapomnij że przednie kloce muszą być umieszczone dla 
ochrony gońców i poganiaczy. 
Nie zapomnij zwrócić uwagę dozorcy nad woźnicami na złe 
drogi. 
Poganiacze. 
Nie bierz chłopca u drzwi z jego stanowiska aby poganiał 
twojego muła. 
Nie jeżdż na sprzęgłu ciągnąc nogi po drodze za sobą. 
Nie zapomnij że po alarmie następuje wybuch. 
Odźwierni albo chłopcy przy drzwiach. 
Nie opuszczaj swoich drzwi. 
Nie pozwól aby twoje drzwi stały otworem dłużej nież potrzeba. 
Nie biegaj za mułami. 
(Podpisane) V. L. Peterson, Sup't. RANIENIA W KOPALNIACH. 
161 
Leczenie. 
Żadne nowe zasady nie są zawarte. Chociaż ranieni mieliby 
być prędko przeniesieni z miejsca zranienia, oni mogą być 
zwykle odpowiednio przygotowani do przewozu przed 
przeniesienem. Rozsądek oswobodzicieli musi być używany 
w tym jako też w innych względach. 
Wstrząśnienie musi być zawsze zapamiętane i leczone. 
Osobiste zapasy dla wypadków powinne być tak proste jak 
tylko można, bo warunki w kopalniach są takie, że nie 
można nosić wykończonego wyekwipowania. Górnik 
idący udzielać pomocy kamratowi z dwoma zaopatrzeniami 
Czerwonego krzyża dla ran, z paczką gazy nasiąkniętej 
kwasem pilcrycznym dla opaleń i flaszeczką wonnego 
spirytusu amoniaku dla wstrząśnienia jest dobrze zaopa- 
trzony. Jeżeli dwóch oswobodzicieli jest pod ręką powinno 
się w zwykłych okolicznościach nieść nosze. 
Zaduszenie jest jednym z największych niebezpieczeństw 
połączonych z wypadkami w kopalniach. Jest więc zawsze 
potrzebnem przenieść ranione osoby albo zaduszone osoby 
na miejsce gdzie można otrzymać czystsze powietrze. 
Sztuczne oddychanie będzie często wymaganem. Pulmotor 
jest cennym przyrządem dużo używanym w tym celu w 
kopalniach. Jeżeli pulmotor nie jest do otrzymania, trzeba 
się uciec do zwykłych sposobów sztucznego oddychania. 
Aby oswobodziciele mogli wstąpić do komory kopalniowej 
napełnionej niebezpiecznymi gazami, potrzebnem jest 
aby byli zaopatzreni w przyłbicę tlenową albo w jaką inną 
formę przyrządu do oddychania. Też jest potrzebnem, 
aby oddziały ratunkowe były dobrze wyuczone w przenos- 
zeniu i zaduszonych tak szybko jak potrzeba. 
Objawy. 
Zależą od sposobu zranienia. 162 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Zranienia górnika są zwykle spowodowane zwaleniem się 
ciężkich brzemion i są dlatego w rodzaju zgnieceń. 
Rany są rozszarpane i prawdopodobnie napełnione brudem. 
Jak przy pokaleczeniach na koleji, z powodu zgnieconego 
piętna ran kopalniowych, krwotok prawdopodobnie nie 
będzie srogi. Chociaż gdy serce zacznie odzyskiwać siłę 
po zranieniu, krwawienie z rozdartych naczyń może być 
obfite. 
Złamania są pospolite i nie rzadko złożone. Kości będą 
prawdopodobnie złamane w kilku miejscach. Przełamanie 
czaszki nie jest niezwykłem zdarzeniem. Wstrząśnienie 
jest prawie zawsze srogie i jest o tyle niebezpieczniejsze, że 
górnicy często muszą być nieśiemi znaczną odległość nim 
można leczyć wstrząśnienie pod korzystnymi warunkami. 
Zaduszenie od szkodliwych gazów jest pospolite. 
Opalenia od wybuchów prochu lub gazu są częste zranienia 
kopalniowe. 
Następujące zapasy są polecone dla kopalń Czerwonym 
Krzyżem: 
Poddana proporcya zapasów dla najpierwszej pomocy 
do liczby ludzi zatrudnionych. 
(Dla kopalń.) 
Paczki dla najpierwszej pomocy, Czerwony Krzyż; jedna dla 
każdych 20 ludzi zatrudnionych. 
Paczki dla najpierwszej pomocy, Czerwony Krzyż, dla strony 
zewnętrznej; jedna dla każdych 20 ludzi zatrudnionych. 
Paczki dla najpierwszej pomocy przy opaleniach, gaza na- 
siąknięta kwasem pikrycznym, jedna dla każdych 25 ludzi 
zatrudnionych w kopalniach z gazami. 
Prosta gaza, w jedno—łokciowych kartonowych paczkach1 
jedna paczka dla każdych 50 ludzi zatrudnionych. RANIENIA W KOPALNIACH. 
163 
Gaza karbolowana, io procent, jedyn lokiecz w szklannych 
naczyniach, jedno naczynie dla każdych 50 ludzi zatrudnio- 
nych. 
Proste bandaże z gazy, sortowane szerokości od 2Y2 do 3"; 
jeden bandaż dla każdych 20 zatrudnionych. 
Proste niebielone muślinowe bandaże, sortowane szerokości 
od 2Y2 do 6"; dwa dla każdych 20 zatrudnionych. 
Proste niebielone muślinowe trójkąty, regularna wielkość; 
jeden dla każdych 25 ludzi zatrudnionych. 
Absorbująca (wciągająca) bawełna, w pół-funtowych pacz- 
kach; trzy paczki dla każdego szpitalu kopalniowego i zewnę- 
trznego gabinetu. 
Jedna 6 unc. butelka wonnego spirytusu amoniaku dla każdego 
wejścia do kopalni. 
. Sześć płóciennych obwiązek z pasami, Armia L. S., dla każdego 
wejścia do kopalmi. 
Trzy pary drzazg drzewa lipy amerykańskiej dla każdego 
wejścia do kopalni. 
Sześć zwykłych kołków do bielizny dla obwiązek dla każde- 
go wejścia do kopalni. 
Spirytus amoniaku może być tanio kupiony hurtem i butelki 
mogą być napełnione w magazynach i rozesłane po rozmaitych 
szybach podług potrzeby. 
Szpital na wygodnem miejscu, zwykle u dołu szybu, powinien 
być urządzony dla każdej kopalni. Tu się powinno znaleść 
wszystkie te wyliczone zapasy dla wypadków. 
Zobacz też: “Skrzynka Czerwonego krzyża dla udzielania 
najpierwszej pomocy.” 
Srogie pokaleczenia kopalniowe, jak inne zranienia tego 
samego rodzaju, wyżądują opiekę lekarza, jak prędko tylko 
można ją otrzymać. Niesienie górnika do góry wązką 
szybą predstawia szczególne zadanie w przenoszeniu, jeżeli go JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
164 
się musi nieść. Oba te przedmioty są rożważane w rozdziale o 
“Przewozie.” 
3. Zranienia we fabryce i warsztacie. 
Fryderyk L. Hoffman, pisząc o “przemysłowych wypadkach” 
w “Buletynie biura roboczego” (No. 78, Wrzesień, 1908), 
rządu Stanów Zjednoczonych, powiada: 
Nie jest całkowicie jasnem, czy numera podane powyżej 
odnoszą się tylko do wypadków we fabrykach i warsztatach, 
czy też zawierają wypadki wydarzające się miedzy ludźmi w 
innych przemysłach. Ponieważ, jednak, sposoby wzmian- 
kowane dla zmniejszenia liczby takich wypadków odnoszą się 
tylko do fabryk, jest przenajmniej jasnem, że wielka liczba 
takich wypadków się rzeczywiście we fabrykach wydarza. 
Znanie najpierwszej pomocy by się dlatego zdawało być nie o 
wiele mniej ważnem dla człowieka we fabryce i warsztacie, nieź 
dla kolejnika albo górnika. Czasem, to prawda, można się 
postarać o doktora o wiele prędzej we fabryce nież w kopalni 
albo na koleji, ale rzecz się tak nie zawsze ma; oprócz tego doktor 
rzadko jest właśnie na miejscu gdzie się wypadek wydarzy a 
wiele szkody można narobić niewiadomością sposobów najpier- 
wszej pomocy w tym krótkim czasie wymaganym aby go 
dostać. 
“Jak stwierdzono na początku, podług miernego oszacowania, 
cała liczba śmierci od wypadków w Stanach Zjednoczonych między 
dorosłymi męskimi zarobnikami jest między 30,000 i 35,000, z których 
nie powinna być niemożliwem uratować najmniej trzecią część i może 
połowę inteligentnymi i rozumnymi sposobami dozoru nad fabrykami, 
prawodawstwem i kontrolą. W dodatku było w przybliżeniu nie o 
wiele mniej nież dwa miliony nie-fatalnych wypadków, które nie tylko 
zawierają ogromną sumę ludzkiego cierpienia i strapienia, ale też znacz- 
nie uszczuplają długość życia między narażonymi najczęściej na nie- 
potrzebne ryzyko przemysłowych wypadków.” RANIENIA WE FABRYCE' I WARSZTACIE 
165 
Przyczyny. 
Będąc uchwyconym maszyneryą, rznięty piłami, opalenia 
od roztopionego metalu albo od kwasów gryzących, upad- 
nienia, etc. 
Zapobieżenie. 
Wszystkie wypadki spowodowane niedbałością dadzą się 
oczywiście uprzedzić. To zawiera właściwą konstrukcyę 
fabryki i przyrządów, ostrożność ze strony pracodawców i 
zatrudnionych i używanie przyrządów ochronnych. 
Rzeczy potrzebne pod napisem “ostrożność” są wyliczone 
Towarzystwem asekuracyjnem dla zabezpieczenia od wypad- 
ków z Nowego Yorku (Fidelity and Casualty Company of 
New York) jak następuje: 
Dobre otoczenia we fabryce aby zrobić stan robotnika tak 
wygodnym jak tylko można; dobre światło; żadne napchanie 
maszyneryą; żadne ślizkie podłogi; dostateczne wyuczenie 
robotników aby nie zostali pokaleczeni z powodu niewia- 
domości; żadna niedbałość z którejkolwiek strony; żadne 
niewłaściwe ubranie które by mogło być uchwycone maszy- 
neryą; piecza aby używać zaopatrzonych przyrządów 
ochronnych; żadne spracowanie; dobre przewietrzenie; 
żadne apojne napoje podczas godzin roboczych; staranny 
dozór i zarząd; drukowane przepisy, jeżeli potrzeba; re- 
gularne doglądania i takie inne szczególne środki jakie są 
pożądane dla potrzeb poszczególnej fabryki. 
Do tego by się miało dodać: 
Znanie udzielania najpierwszej pomocy. 
Odpowiedni pokój dla wypadków. 
Zapasy dla udzielania najpierwszej pomocy. 
Praktyka wybierania ludzi wyuczonych w udzielaniu najpier- 
wszej pomocy na rachunek kompanii staje sie teraz bardzo 
zwykłą. 166 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Jako przykład oznajmień, których można z korzyścią użyć 
we warsztatach, towarzystwo asekuracyjne wzmiankowane 
powyżej podaje następujące: 
“Zawiadom inżyniera przed podjęciem jakiej roboty na 
głównych szaftach, windach albo pasach, podczas gdy maszyna 
jest zastawiona.” 
“Nie mów do człowieka kierującego maszyną.” 
“Ktokolwiek używa tę maszynę bez ochrony, używa ją na 
swoje własne ryzyko.” 
“Podnieś wszystkie lóżne gwoździe albo deski z gwoździami 
w nich i złóż je w baryłkach w tym celu zaopatrzonych.” (Pch- 
nięcie gwoździa do nogi jest zwykły wypadek i taki, że często 
prowadzi do poważnych skutków z powodu zatrucia krwi które 
często następuje. 
“Jeżdżenie na ręcznych karach w tym oddziale jest surowo 
zakazane.” 
“Nie przestępuj wskroś pasa pod żadnymi warunkami.” 
Objawy. 
Te same jak powszechnie przy podobnych zranieniach, ale 
naturalnie zmieniają się bardzo zależnie od zranienia. 
Wypadki od maszyneryi powodują poszarpane, rozdarte i 
zgniecone rany nie niepodobne do pokaleczeń kolejkowych 
i kopalnianych. Potężne piły i inne ostre narzędzia powodu- 
ją czyste rznięcia, które krwawią obficie. Elektryczne 
wstrząśnienia są pospolite w pewnych przemysłach. W 
chemicznych fabrykach opalenia od kwasów gryzących są 
częste i w giserniach i ludwisarniach opalenia wywołane 
zetknięciem się z roztopionym metalem są równie pospolite. 
Wstrząśnienie jest zwykle srogie przy wszystkich tych 
zranieniach. 
Leczenie. 
Podobnie jak przy takich zranieniach w ogólności nie RANY OD ELEKTRYCZNYCH PRZERZĄDOW. 
167 
zapomnij leczyć wstrząśnienie. Jeżeli skrzynka dla najper- 
wszej pomocy albo wyprawa jest pod ręką we fabrykach i 
warsztatach niebezpieczeństwo od wypadków sie bardzo 
zmiejsza. Zwykłą i niebezpieczną praktyką jest pospiech 
aby dostać ranionych robotników do szpitalu w automobilu 
albo innym powozie bez udzielenia im jakiegokolwiek 
traktamentu przed oddaleniem. Zamiast takiego działania 
wszystkie wielkie fabryki i warsztaty powinne mieć od- 
dzielony pokój, zaopatrzony potrzebnymi zapasami dla 
wypadków, do którego by można wziąść ranionych i udzielić 
im potrzebnej najpierwszej pomocy. Potem obsłużenie 
doktorem gdzie są, jeżeli ich rany są tak srogie, żeby się ich 
nie powinno przenieść nim się to stanie; inaczej posłanie 
do domu albo do szpitalu gdy ochłonęli ze wstrząśnienia i 
ich ranam się udzieliło odpowiedniego traktamentu. 
Skrzynka Czerwonego Krzyża dla udzielania najpierwszej 
pomocy zadość uczyni potrzebom prawie wszystkich fabryk. 
Poddania odnośnie do podobnych wypadków dla szczgólnych 
potrzeb, są dostarczane bezpłatnie tern towarzystwem. 
4. Ranienia od elektrycznego przyrządu. 
Ranienia od elektryczności były zupełnie opisane pod temi 
dwoma napisami “Wstrząśnienie elektryczne” i “Opalenia od 
elektryczności,” więc mało co więcej potrzeba tutaj powiedzieć 
względem nich. W rzeczywistości zaledwie by było potrzebnem 
się znowu do nich odnosić pod osobnym napisem gdyby nie 
chodziło o fakt, że w pewnych przemysłach robotnicy się tylko 
mało potrzebują rachować z wypadkami wyjąwszy tych od 
elektrycznego przyrządu, i te dlatego stanowią sami o sobie 
ważną i odrębną klasę. 
Statystyka odnoszącą się do zranień od elektryczności jest 
niezadowalniającą, ale jest to rzeczą ogólnie znaną, że takie 168 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
zranienia są częste i że, ze zwiększonem używaniem elektrycz- 
ności, się pomnażają. Co więcej, jest to dobrze wiadomem, że 
prędki leczenie wstrząśnienia elektrycznego robi całą różnicę 
między życiem i śmiercią. 
Zapobieżenie wypadkom dla pracujących koło elektrycznego 
aparatu zakłada się na takich samych ogólnych zasadach, które 
już były wzmiankowane przy odnoszeniu się do zapobieżenia 
wypadków we fabrykach, ale w dodatku robotnik działa z 
niewidzialnym prądem, który może być uśmiercającym w jednej 
chwili, więc miałby używać nawet więcej nież zwykłej ostrożności. 
Jest niemożliwem podać tutaj wszystkie te osobne przepisy 
potrzebne do omijania wstrząśnienia elektrycznego, bo to by 
zajęło wcale za dużo miejsca. Następująca cytacya, która jest 
wyjęta z No. i. “Ogólne pisemko (pamflet) towarzystwa 
asekuracyjnego, zabezpieczającego od wypadków, w Nowym 
Yorku” (No. i, General Pamphlet of the Fidelity and Casualty 
Company of New York), jest bardzo warta pomyślenia i przes- 
trzegania. 
“Rękawice gumowe miałyby być dostarczane pracodawcą i używane 
na cboch rękach przy obchodzeniu się z linami i drótami, czy tam części 
są ‘żywe’ czy nie. Robotnik .by się miał przekonać przed zaczęciem 
roboty, że rękawice są w dobrym stanie. Pracowanie koło ‘żywych’ 
krążeń, zwłaszcza s prądem na przemiany, by się miało omijać jak dalece 
to jest możliwem. Człowiek by nie miał robić koło drótu albo koło 
przewodników jakiezokolwiek rodzaju z rękawami zwiniętymi albo z 
ramionami wystawionemi, i nigdy by też dróty nie powinne być obra- 
biane stojąco albo siedząco na mokrem miejscu bez szczególnej baczności 
aby otrzymać odosobnienie (isolowanie) od ziemi. Działając z jakim- 
kolwiek krążieniem ponad 115 voltów, o którem się wie że jest ‘żywe,’ 
najlepiej jest, jeżeli można, używać tylko jedną rękę. Trzymaj drugą 
w kieszeni albo za plecami.” 
“Jeżeli siła została odciętą otwarciem zwrotni unieszczonego w 
jakiejś odległości od miejsca gdzie się robi, zawsze by miało być 
umieszczone na zwrotni oznajmienie, oświadcazjące, że ludzie robią na 
linii.” HERNJA I PRZEPUKLINA. 
169 
“Żadnych badań, napraw, albo zmian, wyżądujących działanie z li- 
nami, drótami, maszynami, albo z innym przyrządem o wielkim voltażu, 
nie powinno się robić, jeżeli jest możliwem tego uniknąć. W każdym razie 
taka robota by miała być wykonana tylko wyćwiczonym elektrykiem.” 
Zapasów wymaganych towarzystwami dla oświetlania elek- 
trycznego nie ma wiele, ale tych kilka, które są wymagane, są 
absolutnie niezbędne. 
Polecone Amerykańskim Czerwonym Krzyżem są następujące: 
Jedna 4-unc. butelka wonnego spirytusu amoniaku. 
Jeden składany puhar. 
Jedna 2-unc. flaszeczka zwykłego amoniaku (znaczonego 
“trucizna”), we flaszeczce zatkanej gumową zatyczką, 
z małą gąbką przywiązaną do szyji butelki: 
Tuzin gumowych pasków aby trzymać język zewnątrz. 
Dwie uncye karbolowanej waseliny. 
Trzy wyprawy Czerwonego Krzyża dla udzielania najpier- 
wszej pomocy. 
Dwie paczki gazy nasiąkniętej kwasem pikrycznym. 
Pół tuzina zwiniętych bandażów, sortowane wielkości. 
Pół funta absorbującej bawełny. 
Dwie drewniane szczepki. 
Jedna para nożyczek. 
Jedna obuwiązka z pasami, Armia I.. S. 
Jak się zauważa, tych zapasów się używa we dwóch odrębnych 
zamiarach: Naprzód, przy wstrząśnieniu elektrycznem, a, po 
drugie, przy opaleniach. 
HERNJA ALBO PRZEPUKLINA. 
Otem pokaleczeniu się mówi tutaj, bo jest zwykle spowodowane 
srogimi natężeniami muskułów, które towarzyszą ciężkiej robocie. 
Naturalnie jednak, takie usiłowania mogą również być przyczyną 
hernji, gdziekolwiek się na nich pozwala. 170 
JAK NIEŚĆ POKALECZONYCH. 
Wdolnej części brzucha na każdej stronie jest słaby punkt, a 
czasem natężenie muskułów, po głębokiem odetchnieniu i po 
ustaleniu błony podpiersiowej, wyciśnie część wnętrzności jednym 
z tych słabych miejsc. Tak się spowoduje hernją albo prze- 
puklinę. Jedyny sposób zapobieżenia który można poddać 
jest warowanie się od takich natężeń muskułów, ale to, rozumie 
się, jest zaledwie praktycznem. 
. Gdy się hernja wydarzy będzie uczucie że coś umknęło i gruda 
się znajdzie w pachwinie. Ponieważ ta gruda zawiera wnętrzności 
trzeba się z nią obchodzić z największą delikatnością, bo surowe 
obchodzenie się może spowodować niebezpieczne pokaleczenie 
wnętrzności i prawdopodobnie peritonitis (zapalenie błony 
okrywającej strzewa). 
Powinno się położyć pacyenta na wznak z kolanami dobrze 
podniesionemu do góry do brzucha i nogi podtrzymywane 
poduszką. Potem się powinno umieścić tkaniny zmoczone w 
zimnej wodzie przez hernją i powinno się posłać po doktora tak 
prędko jak tylko można. 
PYTANIA I PRAKTYCZNE ĆWICZENIA. 
Instruktorowi się radzi wybrać zranienia, które są szczególnie zaj- 
mujące dla poszczególnej klasy i spowodować leczenie ich członkami 
klasy, tak jakby musieli rzeczywiście robić gdyby zranienie było rzec- 
zywiste zamiast urojonego. 
Podczas tej pracy nauczycielom się dalej radzi wydostać wiadomość 
klasy przez właściwe pytania względem objawów, zapobieżenia, i t. d. ROZDZIAŁ X. 
ORGANIZACYA NAUKI O NAJPIERWSZEJ 
POMOCY. 
Klasy, Stowarzyszenia, Porządek nauki, Ubiegania się i 
Egzaminacye Czerwonego Krzyża co do udzielania 
NAJPIERWSZEJ POMOCY I ŚWIADECTWA. 
Liczne pytania odnośnie do tego, jak Czerwony Krzyż poleca 
aby uczono najpierwszej pomocy dla ranionych, wskazują, że 
wyniki jego doświadczenia mogą być zrobione cennymi dla 
ogółu przy urządzaniu klas, stowarzyszęń i ubieganiach się o 
nauczanie najpierwszej pomocy na polu przemysłowem. Prak- 
tyczne doświadczenie tego stowarzyszenia w tym przedmiocie 
oznacza się w obecnym rozdziale, który też opowiada coś o egza- 
minowaniach i świadectwach Czerwonego Krzyża. 
Klasy. 
Klasy dla najpierwszej pomocy przedstawiają najzwyklejsze 
i powszechnie użyteczne organizacye dla dostarczania nauczania 
tego przedmiotu. Czy się utworzy klasę czy też stowarzy- 
szenie na poszczególnem miejscu musi zależeć od szczególnych 
okoliczności, ale stowarzyszenia zasługują na pierwszeństwo 
przed klasami, jeżeli to wykonalne, bo poprzednie zjednoczą 
ludzi ściślej dla powszechnej korzyści. 
Klasy które są złożone akuratnie jak klasy do uczenia innych 
przedmiotów, miałyby zawsze mieć zdolnego doktora za nauczy- 
ciela, i znajdzie się o wiele lepszem nie mieć wiećej jak dwudziestu- 
171 172 
ORGANIZACYA NAUKI O NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
pięciu studentów w klasie, bo instruktor niemoźe dobrze dozo- 
rować nad praktyczną robotą większej liczby. 
Materyał wymagany będą duże ścianne mapy, okazujące 
szkielet, systemy arteryi i żył, serce i obieg krwi, złamania i 
wywichnięcia. Tych można otrzymać od Czerwonego Krzyża 
za cenę kosztu. Dostateczną liczbę, zależnie od wielkości klasy, 
szczepek, obwiązek, opatrunków, bandażów, i t. d., powinno się 
także zaopatrzyć i, jeżeli można, jedne albo dwoje nosze. Te 
także będą dostarczone Czerwonym Krzyżem za koszt. Jeżeli 
to wykonalne miałoby się nająć chłopca, jak się wymaga dla 
anatomicznych okazań (demonstracy ). 
Kurs by miał zawierać najmniej dziesięć posiedzeń, a lepiej 
dwanaście, każde aby trwało półtora godziny. 
Byłoby, rozumie się, bardzo nierozumnem, próbować krę- 
pować instruktorów poleceniami jakby miele uczyć najpierswzej- 
pomocy. Myśli się jednak, że kilka słów rady dla instruktorów, 
dla których ta praca jest nową, nie będzie z miejsca. 
Doświadczenie Czerwonego Krzyża pokazało, że jest skłon- 
ność ze strony nauczycieli zwracać za wiele uwagi na anatomię i 
fizyologię kosztem praktycznego nauczania najpierwszej pomocy. 
Naturalnie, czego by się miało żądać od studenta nie jest obszerna 
wiadomość poprzednich przedmiotów, ale zdolność praktycznie 
leczyć wszystkie wypadki zranienia, s którymi się może spotkać. 
Co się powiedziało powyżej nie znaczy że anatomia i fizyologia 
by miały być zaniedbywane. Wszystkich studentów powinno 
się oczywiście nauczyć dosyć dla ich zamiarów. 
Znajdzie sie, że zapobieżenie wypadkom będzie nowym 
przedmiotem dla największej części studentów. Praktyczna 
wartość nauki zależy we wielkiej miarze od wrażenia w umyśle 
wszystkich jej doniosłości. 
Spróbowało się w tym podręczniku rozważać wszystkie przed- 
mioty dosyć obszernie dla celów tych, dla których jest przy- STOWARZYSZENIA. 
173 
znaczony, ale przy jego używaniu instruktor by miał naturalnie 
cokolwiek wypracować przedmioty, które są szczególnie ważne 
dla poszczególnej klasy, poddającej się nauczeniu. 
Jako ostatnie słowo do instruktora, nadewszystko bądź 
praktycznym. Niech ci student sam pokaże jak udzielać 
najpierwszej pomocy. Jeżeli to zrobisz za niego, ón się i za 
tysiąc lat nie nauczy jak to zrobić sam o sobie. 
STOWARZYSZENIA. 
Te organizacye już dowiodły ich wartość w tym kraju, zwłas- 
zcza w okręgach kopalniowych Pennsylvanii. Sposoby używane 
tam mogą się wziąść za wzór. Proporcya ludzi nauczonych 
najpierwszej pomocy wymagana jest jeden do szesnastu robotni- 
ków i ci by mieli być tak rozdzieleni w kopalniach, że jeden będzie 
zawsze na zawołanie w razie wypadku. 
Następujące jest przytoczone prawie dosłownie z pewnego 
podręcznika dla najpierwszej pomocy, przez jednego z autorów 
tego tutaj podręcznika. 
“Stowarzyszenie miałoby się składać 2 ludzi umiarkowa- 
nych obyczajów, ani za młodych, ani za starych; ludzi 
którzy nie zemdlą na widok krwi; inteligentnych, sumiennych 
ludzi, którzy nie będą oczekiwali wynagrodzenia innego 
oprócz ich własnego wewnętrznego zadowolenia, dopełni- 
onego może wdzięcznością tych, których boleściom ulżyli. 
“Takie stowarzyszenie, naprzód organizując się tym- 
czasowo, by miało następnie wybrać prezydenta, zastępcę 
prezydenta, sekretarza, skarbnika, i dwóch albo więcej 
miejscowych lekarzy jako medycznych dyrektorów i lekto- 
rów. 
“Będzie potrzeba pieniądzy dla kupienia ściannych map, 
paczek dla najpierwszej pomocy, szczepek, noszy, książek i 174 
ORGANIZACYA NAUKI O NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
innych materyałów. Jest kilka sposobów któremi ich 
można zyskać. Gdy się stowarzyszenie należycie zorgani- 
zowało i cel funduszu się ogłosił, wtedy by powinno być 
tylko mało trudności we wystaraniu się o te fundusze 
niektórymi albo wszystkimi z następujących sposobów: 
“i. Każdy człowiek w kopalni miałby zapłacić małą sumę. 
“2. Superintendent i inni urzędnicy od kopalni mieli by 
być proszeni o dar. Niewątpliwie przyczynią się hojnie. 
“3. Rozmaite stowarzyszenia dobroczynne w mieście 
miały by być wyzwane. Dolar zapłacony towarzystwem 
dobroczynnem może zapobiegnie wydarciu setki dolarów z 
jego skarbu. 
“4. Członkowie stowarzyszenia by mieli płacić małe 
wstępne i miesięczne należności. 
“Regularne zgromadzenia stowarzyszenia miały by być 
trzymane najmniej dwa razy na miesiąc. Pory dla odczy- 
tów i praktyki mogą być urządzone medycznymi dyrekto- 
rami. 
“Każdy członek by miał zostać zaopatrzony we wyprawę 
dla najpierwszej pomocy, i towarzystwo by zawsze miało 
utrzymywać zasób w rezerwie aby zastąpić użyte wyprawy. 
“Jeżeli członek użył swą wyprawę miałby zawiadomić o 
tern przy najbliższem zgromadzeniu, podając dokładne 
szczegóły o rodzaju leczonego wypadku i jak wyprawa była 
użytą. 
“We fabrykach i młynach będzie łatwą rzeczą rozdzielić 
ludzi znających najpierwsze pomaganie jednakowo. Na 
kolejach każde stowarzyszenie tak by się miało urządzić, 
aby mieć najmniej dwóch znawców najpierwszej pomocy w 
każdej załodze. Aby zawsze mieli nosić ich wyprawy dla 
najpierwszej pomocy i zasoby rezerwowe w kabuzie albo 
we wagonie bagażowym. PORZĄDEK NAUKI. 
175 
“Będzie powinnością medycznych dyrektorów przepisać 
kurs dla stowarzyszenia, rozciągnięty przez perjodę najmniej 
jednego roku, przy końcu którego członkowie mogą być 
egzaminowani. Pomyślnym by się miało dać świadectwa 
zdolności, potem się powinno przyjąć kilku nowych członków 
do stowarzyszenia. 
“Dyrektorowie by nie mieli egzaminować ich własne 
stowarzyszenie. Będzie więcej zadowalniającem, z oczywis- 
tych przyczyn, mieć egzaminowania przeprowadzone dyrek- 
torami braterskich stowarzyszeń. 
“Jeżeli jest kilku stowarzyszeń w mieście, albo w sąsie- 
dztwie, zajęcie się może podtrzymywać perjodycznemi 
ubieganiami się, składającemi się z ćwiczeń z noszami, 
doświadczeń zręczności w bandażowaniu i noszeniu pacy- 
entów etc. Przy każdem ubieganiu się wygrywającemu 
można dać znamię albo butonierkę ze stosownym odznakiem, 
i imieniem, numerem i miejscowością Stowarzyszenia, 
którego członkiem jest wygrywający. Te będą wyżej 
cenione nież jakibądż przedmiot, który złoto może kupić.” 
Uwagi już zrobione odnośnie do nauczania klas dla najpier- 
wszej pomocy i do materyału wymaganego dla takiego nauczania 
odnoszą się również do stowarzyszeń, które właśnie zostały 
opisane. 
Aby zyskać świadectwo zdolności w najpierwszej pomocy od 
Czerwonego Krzyża jest, rozumie się, potrzebnem dla studentów 
w stowarzyszeniach przejść przez to same egzaminowanie jakie 
jest wymagane od tych w klasach. 
PORZĄDEK NAUKI. 
Następujący porządek nauki się poleca: 
i. Budowa i mechanizm ciała. 176 
ORGANIZACYA NAUKI O NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
2. Materyały dla udzielania najpierwszej pomocy. 
3. Powszechne zlecenia dla udzielania najpierwszej pomocy. 
Wstrząśnienie. 
4. Ranienia bez przeszycia albo przełamania skóry. 
5. Ranienia przy których skóra jest przeszyta albo przeła- 
mana. 
6. Miejscowe zranienia od gorąca, zimna i elektryczności. 
7. Nieświadomość i otrucie. 
8. Obchodzenie się z ranionymi i noszenie ich. 
9. Szczególne zranienia w kopalni albo na kolej i, i t. d. 
10. Odczyt znawcy o środkach dla zapobieżenia wypadkom. 
11. Powszechny przegląd. 
12. Rzeczy zdrowotne, zapobieżenie słabościom zaraźliwym, 
takim jak suchoty, tyfus, szkarlatyna, i t. d. 
Odczyty by mieli być pozbawione wszystkich technicznych 
wyrazów i pół godziny jest całkiem dosyć dla nich. Potem 
medyczny dyrektor albo nauczyciel by miał zadawać pytania i 
dozorować nad praktyczną robotą klasy przez pół godziny. 
Praktyczna robota by się miała powiększać jak najwięcej 
można, jaktylko ludzie mogą robić cokolwiek w tym kierunku. 
Potem, jeżeli można, spowoduj aby ludzie roztrząsali przedmiot 
sami między sobą, opowiadając o niedawnych zranieniach, 
które widzieli, jak je opatrzyli, i t. d. 
Wszyscy mężowie by mieli, jeżeli to praktycznem, mieć 
całoroczne kartki datowane z numerami na marginesie, których 
się powinno przedziurawić w każdem zgromadzeniu. Nastę- 
pujące jest wzorem takiej datowanej kartki. UBIEGANIA SIĘ. 
177 
PENNSYLVANSKIE TOWARZYSTWO DLA KOPANIA WĘGLA. 
Pa 1910 
Pan członkowie 
Zgromadzenia Pierwszego Korpusu Dla Udzielania Najpierwszej 
Pomocy będą w następujących dniach, w miejscach oznaczonych. 
Zgromadzenia się zaczynają s 7°J godzinie p. p. 
igio 
Okręg Dunmore 
Sala Ojca Matyasza, 
Dunmore. 
Okręg Avoca, 
Sala Butlera, 
Moosic. 
Okręg N. Pittston, 
Sala Y. M.C.A., 
Pittston. 
Okręg S. Pittston 
Sala Y. M. C. A., 
Pittston. 
Okręg Plains, 
Sala Y. M.C.A., 
Pittston. 
Okręg Forest City, 
Hillside, Sala Straży 
Ogmowej, Forest City. 
Okręg Mayfield, 
Sala Edmunda, 
Mayfield. 
Wtorek 
Ponie- 
działek 
Piątek 
Środa 
Wtorek 
Czwartek 
Czwartek 
Styczeń 
II 
i7 
14 
W 
18 
20 
13 
Luty 
8 
21 
II 
ió 
15 
17 
IO 
M arzec 
8 
21 
II 
ió 
15 
17 
10 
Kwiecień .... 
12 
18 
8 
20 
19 
, 21 
14 
Maj 
10 
ió 
13 
18 
17 
19 
12 
Czerwiec .... 
14 
20 
10 
15 
21 
IÓ 
9 
Wrzesień .... 
13 
19 
9 
21 
20 
15 
8 
Październik 
II 
17 
14 
19 
18 
20 
13 
Listopad .... 
8 
21 
I I 
ió 
15 
17 
10 
Grudzień .... 
13 
19 
9 
21 
20 
15 
8 
PROSZĘ POSTARAJ SIĘ ABYŚ MÓGŁ BYĆ OBECNYM. 
Superintendent ukręgowy 
i. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 
UBIEGANIA SIĘ. 
Ubiegania się w rozmaitych klasach albo stowarzyszeniach i 
między takiemi organizacyami pokazały się jednym z najlepozych 
sposobów i do podniecania studowania najpierwszej pomocy i do 
wywołania publicznego zajęcia się tym ważnym przedmiotem, 178 
ORGANIZACYA NAUKI O NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
Kompetycye w takich ubieganiach się by naturalnie miały 
być takie, jakie mają do czynienia ze zadaniami najpierwszej 
pomocy, specyalnie zajmującymi dla dotycznej organizacyi. 
Jako wzór takich kompetycyi wyjmuje się następujące z progra- 
mu rzeczywistego ubiegania się w kopalniach Pennsylvanii. 
Kompetycya No. i.—Mężczyzna nieświadomy od gazu, cał- 
kowicie bezwładny. Niech jeden człowiek go podniesie, zaniesie 
pięćdziesiąt stop do dobrego powietrza, położy go i zastosuje 
sztuczne oddychanie przez jedną minutę. 
Kompetycya No. 2.—Człowiek raniony w dolnej części ciała. 
Niech dwóch ludzi utworzą cztero-ręczne siedzenie i zaniesą go 
pięćdziesiąt stop. 
Kompetycya No. 3.—Człowiek raniony; noga złamana. Niech 
trzech ludzi opatrzy nogę szczepką kopalniową i słomą albo 
sianem; zrób tymcżasowe nosze z dwóch świdrów kopalniowych 
i z dwóch surdutów, i zanieś pięćdziesiąt stop. 
Kompetycya No. 4.—Człowiek raniony; rana na prawej 
stronie skroni; niech jeden mąż otworzy paczkę i opatrzy 
ranę. 
Kompetycya No. 5.—Ogólna kompetycya ośmiu cugów. 
Człowiek nieświadomy; rany, proste złamanie prawego ramienia 
między łokciem i łopatką; zgniecona noga ze srogim krwotokiem; 
przyłóż obwiązanie dla krwawienia, szczepki dla złamania, 
zastosuj sztuczne oddychanie przez jedną minutę, umieść na 
noszach, nieść pięćdziesiąt stop przez wagon naładowany węglem, 
przez kupę kamieni z kopalni, potem przez płot i umieść w 
ambulansie. 
Będzie się wymagało dla takich ubiegać się urzędnika kierują- 
cego, sędziów, kontrolera i dającego znak do zaczęcia. 
Wydział Czerwonego Krzyża dla udzielania najpierwszej 
pomocy urządzi takie kompetycye jeżeli się życzy i przysądzi 
medale dla pomyślnych kompetytorów. TEORETYCZNA. 
179 
Egzaminacye i Świadectwa Czerwonego Krzyża. 
Czerwony Krzyż jest przygotowany do urządzenia egzaminacyi 
dla jego świadectwa dla jakiejkolwiek klasy składającej się z 
dwudziestu osób po ukończeniu kursu uczenia się najpierwszej 
pomocy. 
Po otrzymaniu podania w imieniu takiej klasy Wydziałem 
Czerwonego Krzyża dla udzielania najpierwszej pomocy wyznaczy 
się egzaminatora. Albo można się wystarać o połączone świadec- 
two Czerwonego Krzyża i Y. M. C. A. przez ostatnie stowarzys- 
zenie. 
Myśli się, że wymagania odnośnie do objętości egzaminowania 
dla świadectw biegłości w udzielaniu najpierwszej pomocy 
będą zwłaszcza zajmujące dla studentów tego przedmiotu. 
Egzaminowanie jest podzielone na dwie części, jak następuje. 
I. Teoretyczna (zwykle pisemna). 
1. Jakbyś leczył wymknięcie łopatki w razie gdyby usługi 
doktora nie były do otrzymania? 
2. Jakbyś leczył wypadek otrucia oświetlającym gażem? 
3. Jakbyś ugasił palące się ubranie? 
4. Jakbyś uratował osobę w zetknięciu ze żywym dró- 
em? t 
5. Jakbyś leczył srogi wypadek wstrząśnienia? 
6. Przy bardzo zimnem powietrzu, cobyś zrobił aby zapo- 
biedz odmrożeniu? 
7. Przypuśćmy że ramiona kamrata zostały zgniecone 
ciężkim brzemieniem, cobyś zrobił? 
8. Cobyś zrobił na wypadek srogiego krwotoku z nabrzmię- 
tych żył? 
9. Jakbyś leczył przepuklinę? 
10. Jakbyś leczył srogie zwichnięcie kostek u nogi? 180 
ORGANIZACYA NAUKI O NAJPIERWSZEJ POMOCY. 
II. Praktyczna. 
11. Bandażuj: (a) kolano, (b) łokieć, (c) nogę, (d) szczękę, 
(e) przedramię. 
12. Opatrz złamanie: (a) dolnego uda, (b) nakolanka, (c) 
obojczyka, (d) opatrz wymknięcie się napięstka, (e) wym- 
knięcie się dolnćj szczęki. 
13. Opatrz rany: (a) piersi ze złamanymi żebrami, (b) 
zgniecenie ręki ze srogim krwotokiem z tętnić, (c) opalenie 
dolnego uda, (d) złożone złamanie uda, (e) srogie porznęcię 
głowy. 
14. Noszenie ranionych: (a) na rękach, (b) na plecach, (c) 
złamana noga, na noszach, (d) osoby, która zemdlała na 
noszach, (e) na “mojej pani siedzeniu.” 
Zlecenia dla egzaminatora. 
Będzie się żądała od każdego kandydata aby odpowiedział na 
sześć teoretycznych pytań a nie więcej. 
Będzie się żądało od każdego kandydata aby wyobraził na 
jakimś członku klasy swoją odpowiedź na cztery poddziały 
pytań 11, 12, 13 i 14. Na przykład: n(a), I2(b), 13(0), i 
I4(d). 
Jeżeli się wymaga użycia noszy, kandydat może wybrać człon- 
ka klasy aby wykonał jego zlecenia. 
Doskonała marka dla każdego pytania jest 100, i 75 procent 
się wymaga dla przejścia. 
Egzaminatorowie poznaczą pisane pytania i podadzą ich dalej, 
jak polecono. W każdym wypadku egzaminator także da 
swoją markę dla każdego praktycznego pytania. 
Będzie się oczekiwało od egzaminatorów że przedsięwezmą 
wszystkie należyte ostrożności, aby treść pytań egzaminacyjnych 
nie została znaną przed datą egzaminacyi. 181 
ZLECENIA DLA EGZAMINATORA. 
Zauważa się, że egzaminacya jest dosyć surową aby pokazała 
czy kandydat dla świadectwa jest albo nie jest zdolny do prakty- 
kowania najpierwszej pomocy we wszystkich zwykłych okolicz- 
nościach. 
Czerwony Krzyż wie, że przyjmuje ciężką odpowiedzialność 
przy wydawaniu świadectw biegłości w udzielaniu najpierwszej 
pomocy i wyda ich tylko osobom które dowiodą przez egzamina- 
cyę że mogą sję bezpiecznie starać o rannych. INDEX. 
Alkohol jako środek wewnętrzny, 
48 
Alkoholiczne otrucie, 118 
Amoniaku aromatyczny płyn, 48 
Anatomia, 1 
Antyseptyczne tabletki, 41 
Apopleksya, 119 
Aromatyczny amoniak, 48 
Bandaże, 20 
krawatowy, 24 
dla oka, 25 
dla szczęki, 25 
dla karku, 25 
dla dłoni ręki, 26 
zwinięty, 26 
w kształcie ósemki, 31 
dla nogi, 23 
cztero ogonowy, 34 
dla głowy, 24 
specyałny, 35 
w kształcie T, 34 
trójkątny, 22 
Bichlorid rtęci, 41 
Błona brzuszna, 2 
Brzuch, 2 
brzuszny siniak, 59 
brzuszne rany, 97 
Ciało, 2 
Collodion, 43 
Cudze ciała w oku, 99 
w ranach, 99 
Ćwiczenia w używaniu noszy, 134 
Czaszka złamana, 78 
Czerwony Krzyż, świadectwa, 178 
egzaminacye, 178 
wyprawa, 35 
paczka, 35 
Członki, 4 
Cztero ogonowy bandaż, 34 
Drzazgi, w paznogciu, 98 
w oku, 98 
w skórze, 98 
Egzaminacye czerwonego krzyża, 
179 
Elektryczne opalenia, 107 
zranienia, 167 
wstrząsnienie, iii 
Fabryczne zranienia, 164 
Fizyologia, 1 
Gaz, wybuch, 105 
zatrucie, 124 
Głowa, 2 
krwotok z ar tery i, 88 
bandaż, 24 
Gorąco, wyczerpanie sił, 120 
zranienia, 102, 120, 122 
zastosowanie, 46 
Hernja, 169 
Kark, bandaż, 25 
krwotok, 88 
zranienie, 88 
Klasy pierwszej pomocy, 171 
183 184 
INDEX, 
Klatka piersiowa, 2 
złamanie, 79 
Kleszcze, 42 
Kolumna pacierzowa, 2, 16 
złamanie, 79 
Kompresy, 39 
Korozywny sublimat, 41 
Kości, 2 
złamania, 66 
Krew, 13 
skrzeplość, 13 
w tętnicach, 9 
w naczyniach włoskowatych, 
12 
w żyłach, 12 
Krwawiec, 13 
Krwotok, 84 
z tętnic, 8, 86 
ciśnienie, 93 
ciśnienie turnikietem, 89 
ramienia, 89 
podramienia, 89 
nogi, 89 
ręki, 89 
głowy, 87 
karku, 88 
łopatki, 89 
pachy, 89 
wewnętrzny, 96 
z płuc, 96 
z nosa, 96 
ze żołądka, 96 
z żył, 94 
z żył rozdętych, 95 
Krzyż, złamany, 79 
Kwasy, opalenia, 106 
w oku,106 
Ługi, opalenia, 106 
w oku, 106 
Materyały najpierwszej pomocy, 
20 
Metody noszenia pokaleczonego, 
131 
Morfina, zatrucie, 126 
Mózg, 16 
zranienia, 119 
Muskuły, 5 
Nacięte rany, 83 
Naczynia krwionośne, 8 
Najpierwsza pomoc, egzaminacya, 
178 
klasy, 171 
materyały, 21 
nauka, 171 
organizacya, 171 
paczki, 35, 39 
porządek nauki, 175 
powszechne zlecenia, 51 
stowarzyszenia, 173 
świadectwa, 178 
Nakolanek, złamanie, 73 
Napiąstek, złamanie, 76 
Nerwy, 16 
Nogi, krwotok tętnic, 89 
bandaż, 23 
złamanie, 70 
Nos, krwotok, 96 
złamanie, 78 
Nosze, 131 
ze surdutów, 132 
-Obieg krwi, 7 
Obojczyk, 4 
złamanie, 74 
Oddychanie, 14 
sztuczne, 1x4 
Odmrożenie, 107 
Ognie, 102 
Oko, 16 
kwas w oku, 106 
ług w oku, 106 
bandaż, 25 
zranienia, 98 
cudze ciała w oku, 99 INDEX 
185 
Oko, drzazgi w oku, 99 
wapno w oku, 99 
Opalenia, 102 
kwasu, 108 
ługu, 108 
elektryczne, 112 
Oparzenia, 102 
Opium, zatrucie, 126 
Organizacya najpierwszej pomocy, 
171 
Otrucie, 109, 127 
alkoholiczne, 118 
kwasem karbolowym, 127 
gazem, 124 
morfina, 127 
opium, 127 
Pacierzowa kolumna, 16 
Palce, wywichnienia, 65 
złamania, 77 
Paczki najpierwszej pomocy, 39 
czerwonego krzyża, 35 
Pijaństwo, 118 
Plaster, 43 
Płuce, 14 
krwotok, 96 
Pokaleczonych przeniesienie, 131 
Powieszenie, 124 
Proch strzelnicki, wybuch, 105 
Proste złamanie, 68 
Przedramienie, złamanie, 75 
Przenieszenie pokaleczonych, 131 
noszami, 131 
ambulansem albo wozem, 140 
bez noszy, 142 
Przepuklina, 169 
Ramienia, złamanie, 75 
krwotok, 89 
temblak, 23, 33 
Rany, kulami, 84 
we fabrykach, 164 
na koleji, 153 
we warsztacie, 164 
Ręka, bandaży, 26 
krwotok, 89 
Rozszarpane zranienia, 83 
Serce, 7 
Skóra, 18 
Skrzeplość krwi, 13 
Specyalny bandaż, 35 
Środki dla wymiotów, 49 
Stawy, 5 
wywichnięcia, 63 
Stłuczenia, 57 
Stowarzyszenia najpierwszej po- 
mocy, 171 
Świadectwa czerwonego krzyża, 
179 
Sylvestra sposób sztucznego od- 
dychania, 114 
System, trawiący, 16 
nerwowy, 16 
oddychania, 14 
Szczęka, bandaż, 25 
wywichniecie, 65 
złamanie, 78 
Szkeliet, 2 
Sztuczne oddychanie, 1x4 
Temblak dla ramienia, 23, 32 
Tętnice, 8 
krwotok z nich, 87 
ciśnienie 9, 88 
Trójkątny bandaż, 22 
Turnikiety, 44, 89 
Ucho, 17 
Udo, złamanie, 75 
krwotok, 89 
Upar słoneczny, 120 
Uszkodzenie, przy którem skóra 
nie jest przecięta, 57 
przy którym skóra jest prze- 
cięta, 81 
od miejscowych skótków gor- 
ąca, zimna i elektryczności, 
102 186 
INDEX 
Wapno w oku, *99 
Wewnętrzne środki natychmias- 
towe, 48 
Węzeł rafowy, 21 
Włoskowate żyły, 12 
Wstrząsnienie, 51, 53, 110 
Wybuch, gazu, 105 
prochu strzelnicego, 105 
Wyczerpanie sił z powodu gorąca, 
122 
Wymioty środki dla, 49 
Wypadki, elektryczne, 167 
we fabryce, 164 
przemysłowe, 151 
kopalniowe, 157 
na koleji, 153 
we warsztacie, 164 
Wywichnięcia, 62 
palców, 65 
dolnej szczęki, 63 
łopatki, 65 
Zaduszenie, 124 
Zapalenie rany, 83 
Zarażenie materyą, 82 
Zarodki, 81 
Zarażone rany, 82 
Zatrucie kwasem karbolowym, 
127 
od opium albo morfiną, 126 
alkoholiczne, 118 
Żebra, 4 
złamanie, 78 
Zemdlenie, 116 
Zgnilizna, 82 
Zimno, używanie, 46 
zranienia, 107, 122 
Złamania, 66 
ramienia, 75 
obojczyka, 74 
złożone, 69 
palców, 76 
Z,łamania, przedramienia, 75 
napięstek, 76 
dolnej szczęki, 78 
uda, 72 
dolnej nogi, 70 
proste, 66 
nakolanek, 73 
czaszki, 78 
nosa, 78 
krzyża, 79 
Złożone złamania, 69 
Zmarznięcie, 120 
Zmysły poszczególne, 16 
Żołądek, krwotok, 96, 
Zranienia, 81 
brzuszne, 97 
cudze ciała, 99 
drzazgi, 99 
elektryczne, 106, 110, 161 
leczenie, 38, 85 
na kolej i, 153 
kulami, 84 
mózgu, 119 
nacięte, 83 
oka, 98 
przez gorąco, 102, 120, 122 
przez zimno, 107, 122 
rozdarte, 83 
rozszarpane, 83 
rznięte, 83 
we fabrykach, 164 
w kopalniach, 157 
we warsztacie, 164 
zarażone, 82 
Zwichnienia, 59 
Zwichnięcia, wywichnięcia i zła- 
mania, 67 
Zwinięty bandaż, 26 
Żyły, 12 
krwotok, 94 
rozdęte, 95 
włoskowate, 12 KSIĄŻKI O NAJPIERWSZEJ POMOCY I ZA- 
PASY (WYPRAWY) AMERYKAŃSKIEGO 
CZERWONEGO KRZYŻA. 
“American Red Cross Text-book on First Aid and Relief Col- 
umns.” (Zbiór prawideł Amerykańskiego Czerwonego 
Krzyża odnoszący się do udzielania najpierwszej pomocy i 
do oddziałów ratunkowych.) 
“American Red Cross Abridged Text-book on First Aid, Indus- 
trial Edition.” (Skrócony zbiór prawideł Amerykańskiego 
Czerwonego Krzyża dla udzielania najpierwszej pomocy, 
Przemysłowe wydanie.) 
“American Red Cross Abridged Text-book on First Aid, General 
Edi,tion.” (Skrócony zbiór prawideł Amerykańskiego Czer- 
wonego Krzyża dla udzielania najpierwszej pomocy, 
powszechne wydanie.) 
“American Red Cross Charts. For Teaching First Aid.’’ 
(Mapy Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. Dla nau- 
czania najpierwszej pomocy.) 
“American Red Cross First Aid Instruction Outfit.” (Wyprawa 
Amerykańskiego Czerwonego Krzyża dla nauczania naj- 
pierwszej pomocy.) 
“American Red Cross First Aid Outfit.” (Wyprawa Amery- 
kańskiego Czerwonego Krzyża dla udzielania najpierwszej 
pomocy.) 
“American Red Cross First Aid Box. Industrial.” (Skrzynka 
Amerykańskiego Czerwonego Krzyża dla udzielania naj- 
pierwszej pomocy. Przemysłowe.) 
Wyprawy dla najpierwszej pomocy wzmiankowane są te 
które są obecnie pod ręką. Osobne wyprawy dla najpierwszej 
pomocy są jednak przygotowane od czasu do czasu i każda firma albo pojedyncza osoba, która potrzebuje taką wyprawę 
może ją otrzymać za możliwie najniższą cenę przez zakomu- 
nikowanie z Wydziałem dla udzielania najpierwszej pomocy, 
Amerykański Czerwony Krzyż, Washington, D. C. (First Aid 
Department, American Red Cross, Washington, D. C.) 
Wszystkie książki, mapy i zapasy dla udzielania najpierwszej 
pomocy można otrzymać od tego wydziału. Książek i map 
można też dostać od księgarzy. Przedmioty aby zastąpić tych, 
których się użyło ze skrzynek można sobie zapewnić u Wydziału 
etc. (Red Cross First Aid Department.) Wyprawy dla naj- 
pierwszej pomocy i skrzynki mają pieczęć Amerykańskiego 
Czerwonego Krzyża i żadnie ne są prawdziwe bez tej pieczęci. 
AMERICAN RED CROSS TEXT-BOOK, On First Aid 
and Relief Columns. By Major Charles Lynch, 
Medical Corps, U. S. Ar my. (Zbiór prawideł Amery- 
kańskiego Czerwonego Krzyża odnoszący się do najpierw- 
szej pomocy i oddziałów ratunkowych. Przez Majora C. 
Lynch’a, Korpus Sanitarny, Armia Z. S. Zrozumiały 
zbiór prawideł dla najpierwszej pomocy dla pojedyńczej 
osoby i dla organizacyi. Wtej małej książce o 250 stronicach 
się znajdzie wszystko o przedmiocie najpierwszej pomocy, 
coby jakikolwiek student tego przedmiotu powinien wiedzieć. 
Też się podaje zlecenia jak organizować oddziały ratunkowe 
Czerwonego Krzyża. Cena, $1.00 net 
AMERICAN RED CROSS ABRIDGED TEXT-BOOK ON 
FIRST AID, Industrial Edition. By Major Charles 
Lynch, Medical Corps, U. S. Ar my, and ist Lt. M. J. 
Shields, Medical Reserve Corps, U. S. Ar my. (Skrócony 
zbiór prawideł Ameriykańskiego Czerwonego Krzyża dla 
najpierwszej pomocy, Przemysłowe wydanie.) Przez 
Majora C. Lynch’a, Medyczny Korpus, Armia Z. S., i ig0 
Sta. M. J. Shields, Medyczny Korpus rezerwowy, Armia Z. S. 
Mały zbiór prawideł, który działa przedmiotami najpierwszej pomocy zajmującemi dla robotnika na polu przemysłowem. 
Ta książka jest przeznaczona dla kolejnika, dla górnika, i dla 
fabryki i warsztatu. Wszystkich przedmiotów nie zajmują- 
cych dla robotnika na polu przemysłowem się wykluczyło, 
więc nie jest potrzebnem dla niego szukać tu i tam we wiel- 
kiej książce za przedmiotami zajmującemi. Cena, $.30 
net. 
AMERICAN RED CROSS ABRIDGED TEXT-BOOK ON 
FIRST AID. General Edition. By Major Charles 
Lynch, Medical Corps, U. S. Ar my. (Skrócony zbiór 
prawideł Amerykańskiego Czerwonego Krzyża dla naj- 
pierwszej pomocy. Powszechne wydanie. Przez Majora 
C. Lynch’a, Medyczny Korpus, Armia Z. S.) Ta mała 
książka jest skróceniem większej książki od tego samego 
autora i była wydaną aby zadość uczynić żądaniu o mniejszą 
‘ książkę za bardzo niską cenę. Podczas gdy robotnik na tern 
polu by miał wybrać przemysłowe wydanie, dla zwykłych 
klas by się miało dać pierwszeństwo tej książce. Cena #.30 
net. 
AMERICAN RED CROSS CHARTS. For Teaching First 
Aid. (Mapy Amerykańskiego Czerwonego Krzyża. 
Dla nauczania najpierwszej pomocy.) Będąc szeregiem 
pięciu ściannych map. Każda 20 X 28 cali. ■ Cena kompletu, 
osadzonego na walkach. $2.50 net. 
Mapa I. Szkielet. 
Mapa II. Muskuły. Różne muskuły będące mianowanymi, 
tym sposobem robiąc tę mapę bardzo wyraźną dla studowania i 
dla celów nauczania. 
Mapa III. Plan układowego obiegu, w trzech kolorach. 
Mapa IV. Złamanie i wywichnięcie. 
Mapa V. Żyły i punkty ciśnienia dla kontrolowania krwoto- 
ków. Ta mapa jest drukowaną we dwóch kolorach. 
Na żądanie ihistrowany cyrkularz. AMERICAN RED CROSS INSTRUCTION OUTFIT. 
(Wyprawa Amerykańskiego Czerwonego Krzyża dla nau- 
czania.) Ta wyprawa jest przeznaczoną do celów nau- 
czania. Znią i z mapami Czerwonego Krzyża każdy nauczyciel 
będzie zaopatrzony we wszystkie materyały których potrzebuje 
aby dać klasie praktyczną instrukcyę w udzielaniu najpier- 
wszej pomocy ranionym. Jest zapakowaną w kartonowej 
skrzynce, i składa się z Yl tuzina trójkątnych bandażów, 
ls° tuzina zwiniętych bandażów, sortowane wielkości, 4 
drewniane szczepki, 2 obwiązki Armii Z. S., 6 paczek Czer- 
wonego Krzyża dla nauczania najpierwszej pomocy, 2 tuziny 
bezpiecznych szpilek, wielkich. 
Cena, #3.00, na stacyi w Chicagu. 
AMERICAN RED CROSS FIRST AID OUTFIT. (Wypra- 
wa Amerykańskiego Czerwonego Krzyża dla najpierwszej 
pomocy.) Ta mała wyprawa otrzymała najwyższą poch-* walę od niektórych z naszych najznakomitszych chirurgów. 
Składa się z metalowej skrzynki, która zawiera gazowy bandaż 
z kompresem przyszytym do jego środka, trójkątny bandaż 
ze sposobami zastosowania wydrukowanymi na niem, dwie 
bezpieczne szpilki i kartę poleceń. Z tern i ze szczepkami, o 
których się można zwykle postarać bez wielkiej trudności, 
człowiek jest przygotowany do leczenia jakiego bądź pospolite- go zranienia. Skrzynka jest hermetycznie zapieczętowaną, 
tak że zawartości, które są czyste, takiemi zostaną. Cena 
$.25, na stacyi w Chicagu; frankowanie (cena marek pocztc 
wych), 6 centów. 
AMERICAN RED CROSS FIRST AID BOX. Industrial 
(Skrzynka Amerykańskiego Czerwonego Krzyża, dla 
najpierwszej pomocy, Przemysłowa.) Dla koleji, kopalń, 
fabryk i warsztatów. Ta skrzynka się dobrze przyda do 
użytku w każdym przemysłowym zakładzie. Jest zrobiona 
z cynu i ładnie malowana i pakowana. Składa się z wyprawy 
Amerykańskiego Czerwonego Krzyża dla najpierwszej po- 
mocy, 6; wielkich opatrzeń Amerykańskiego Czerwonego 
Krzyża dla najpierwszej pomocy, 4; gazy, sterylizowanej, 
ino łokciowych, paczek, 2; bandażów gazowych, sorto- 
wane wielkości, 12; obwiązka, 1; wazeliny karbolowanej, 
I; gazy, kwas pikryczny, lD0 łokciowych paczek, 4; szczepek, 
drewnianych, 4; bawełny wsiąkającej, -łokciowych paczek, 
2; bezpiecznych szpilek, 12; nożyczek, 1; obcęgów, 1; wonnego 
spirytusu amoniaku, 2-uncyowej butelki, 1; puharu papiero- 
wego, 1; książki Czerwonego Krzyża dla najpierwszej po- 
mocy, i. Cena, $6.00, na stacyi w Chicagu.