FT^'^^/mtfá NATIONAL LIBRARY OF MEDICINE Bethesda, Maryland . y.'--\- y ¿^ ANATOMÍA. HE PALAPALA IA E HOIKE AI í KE ANO O KO KE KANAKA KINO %Ta kakauia ma ka oleló Hawaii, i mea e ao ai na haumana o ke Kuk Ñui, ma Lahainaluna. /.-j.a-iüüo ijf5¿f>0. OAHU: MEA PAIPALÁPALA A NA MISIONAR!. 1B3S. * ANATOMÍA. O ke ano o keia olelo, Anatomía, oia ka olelo hoakaka i ke kino, i kona ano, a me na mea a pau i hoonohoia ma- loko ; o na iwi, o na io, o na olona, o na ami, o na aa, o na puupuu, o na naau, a me na wai. O ia mau mea a pau, a me ka lakou hana maloko o ke kino e pono ai ke kanaka, oia ka keia palapala e hoakaka aku ai. Aia ma na aina naauao, ua nui ka poe i ao ikaika ma ka Anatomía, mai ka wa kahiko mai. Ua nana pono la- kou i na iwi, ua kaha i na kupapau he nui wale, a noonoo pono ka naau i ke ano o keia mea keia mea a ka maka i ike ai. Ua maopopo ka nui i keia manawa. Nolaila, mahalo ka poe naauao i ke akamai o ke Akua ka mea na- na i hana, a i malama hoi i na mea kupaianaha o ko lakou kino. Aole loa e hiki ia lakou ke olelo me ka poe aia, "aohe Akua" no ka mea, ua ike pono lakou ia ia maloko o kana mau hana io. Eia hoi kekahi mea pono o ko la- kou imi ana; ua loaa ia lakou ke ano o na mai, a me na eha; a ua ike i ka lapaau ana: ua akamai loa na kahuna lapaau i neia wa, aole e like mamúa. O Iesu, a me ka poe hana mana no ke kokuaia mai e ke Akua, o lakou wale no ka poe i oi aku ko lakou akamai i ka lapaau ana. NO NA IWI. He nui ke kuleana o na iwi maloko o ke kino. Oia ka mea e maloeloe ai, a e oolea ai. Ina ua hanaia ke kanaka me ka iwi ole, e like me ka loli, pehea la e hiki ia ia ke ku ae iluna? Pehea la e hele? Pehea la e hana? He palé kekahi iwi; me na iwi poo e palé ai i ka lolo, a me na iwi aoao e palé ai i ke ake mama. He une ka nui o na iwi: c like me ka laau e mahiki ai i ka mea kaumaha, pe- la na iwi; a o na io ka mea e huki ai. 4 Anatomía. I ka wa opiopio ua palupalu na iwi, a he olu, aole e hiki wawe ka hai; a i oo ke kanaka ua oolea, a i ka wa ele- makule e hai pinepine no ka maloo a me ka haihai wale. O ka puna ka mea e oolea ai na iwi; aia i kuniia ka iwi i ke ahi, alaila e ikea ai ka puna, he keokeo, aole nae e like loa me ka puna maoli, no ka huipuia o kekahi mau mea maloko. O ka pilali kekahi mea maloko o na iwi. Oia kekahi kumu nui o na iwi. Eia ka mea e akaka ai ka pi- lali. E lawe i ka iwi uha moa, a e hookomo iloko o ke- kahi acida i huipuia me ka wai, po akolu paha ka waiho ana iloko, alaila pau ka puna i ka aiia e ka acida, pau ka oolea, he palupalu wale no, a he akaka, kokoke like me ke aniani kona akaka ana. I ka hookauhua ana o ke keiki, he pilali wale no na iwi, a mahope iho lawe mai la ke koko i ka puna a waiho ma- v/aena o ka pilali, a liuliu, ua hoomahuahuaia mai ia mea, lilo iho la ka mea palupalu i oolea, no ke komo ana o ka puna maloko. E nana aku oe i ka iwi loihi a ike i ka pu- ka kahi e komo ai ke koko. Ua hoomakaia keia hana, mawaena konu o, ka iwi, a ina he iwi nui, aia kekahi hoomaka ana ma na aoao, hele ka puna mawaena o ka pilali e like ma ka nao o- ka laau, a hookui kekahi me kekahi. Ina he iwi loihi, e waihoia ka puna mawaena a ma na poo kekahi, aole e huiia keia a oo ke kanaka, nolaila helelei na iwi loihi o ke kanaka hou ke maloo. Ina i hai ka iwi a hoopilt hou ia na wahi i hai, alaila, lawe mai ke koko i ka puna a waiho, a puni ia wahi: oia ka mea e kapili hou ai ka iwi a paa. Ua palahalaha kekahi mau iwi, he poepoe loihi kekahi, a he ewaewa kekahi. Ua pau lakou i ka uhiia e kekahi mea lahilahi uuwa, oia ka wahi o ka iwi, o kona mea e na- to ai i ke kalakala, a e pahee ai i ka oni ana mawaena o na io. Ua hakahaka na iwi loihi nui, i paa lakou aole e hai wawe, a i mama lakou, a i wahi hoi e waiho ai ka momona. Eia paha ke kuleana o ka momona maloko o na iwi. I ka Jinatomia. 5 wa e mai ai ke kanaka, aole e hiki ia ia ke ai i ka ai, aole e pono ka opu ke hoonohonoho i ka ai a lilo ia i mea e maona ai, aka, ua lilo ia i mea awaawa a me ka wela, a me ke nahu, maloko o kona opu: — ia manawa kiiia ae la ua momona la, a ma ke koko e lawe aku la, a hiki i na wa- hi a pau o ke kino, oia ka mea e ikaika ai ke kanaka i ka wa mai, aka i liuliu ka mai ana, pau ia momona, alaila kii- ia ka momona o ke kino a puni, hiki wawe iho la ka wiwi i ua mai la. A pau ka mai, komo hou ka ai maloko o ka opu, lilo ia i mea e ikaika ai, alaila e hoi hou ua momona la i laweia'ku ai mamúa, a piha hou na iwi i ka momona. No ia mau mea, e pono ke waiho i ka ai i ka manawa mai: he hoopailua ka opu i ka ai, no ka mea ua ike ia he mea kaumaha ka ai. Mai makau ka mai i kapololi; ina e hoole ka opu i ka ai, aole e make koke ke kanaka i ka po- loli. Nani ka lokomaikai o ke Akua i kona hoomakaukau ana i ka momona maloko o na iwi, i mea e ola ai ke kino i ka manawa mai. Alúa haneri me ke kanaha iwi iloko o ke kino o kakou, a i ke ao ana ua puunaueia i ekolu papa. 1 O na iwi o ke poo. 2 O na iwi o ke kino ponoi. 3 O na iwi o na lala. O NA IWI O KE POO. He kanaonokumamakolu iwi o ke poo; 8 iwi o ke poo ponoi a puni ka lolo, 14 iwi o ka maka, 32 niho, (ko ke kanaka makua,) 8 iwi pepeiao, 1 iwi alelo, 63 Aole e like loa na poo o kanaka ke nana aku. Ua ha- na ke Akua, he ano okoa iki ko kekahi, a he okoa iki ko kekahi. Pela no na maka: aole loa e loaaia na kanaka elua, ua like loa ko laua helehelena, ke ¡mi nui ma na aí- na a pau. O kekahi mau mahoe, ua kokoke like ka hio- 1* G Anatomía. na, aka, ina e nana pono aku alaila ikea mai ko laua mea e okoa ai. He mea nui i na aina naaupo ke hoololi aku i ke ano maoli o na poo o ka lakou mau kamalii i ano hou. Opa kekahi ma na aoao o ke poo e lapa ai ma na aoao: ma ka lae kekahi poe, a o ko Hawaii nei, manao la lakou o ke poo lapalapa ma ka lae a ma ka hope, oia ke poo maikai. Ma na aina naauao, e waiho wale lakou i na pao o ka la- kou mau kamalii, me ka maikai a ke Akua i hana't ia lakou. NA IWI O KE POO POXOI. 1 Iwi Lae, ma ka lae. 2 Iwi Hua, ma na hua o ke poo. 1 Iwi Hope, aia o hope o ke poo. 2 Iwi Maha, ma na maha. 1 Iwi Kanana, mawaena o ka lolo a me ke kumu o ka Huí. 1 Iwi Opeapea, aia maloko, malaio o ka lolo. JVVI LAE. Hookahi keia iwi i ka wa e oo ai ke kanaka, aka i ka hanau ana o ke keiki ua mokuia mawaena, mai luna a hala i lalo i elua iwi. He iwi lahilahi; me he olepe la kona helehelena. Aia kekahi hakahaka ma ke kihi e pili ana me na iwi ihu, mawaena o na aoao elua o ka iwi lae, o ka aono maloko a me ka aoao mawaho. He mea keia e kani ai ka leo No ka hakahaka ke kani ana me he pahu la. A i loaa ka mai i kapaia he ihu paa, paa iho la ka puka e komo ai ka makani iloko o ua hakahaka nei, nolaila ua kanunu ka leo. Ma keia iwi kekahi hapa o ka makalua, a ma ka aoao, he lapa no ka pili ana o ka io maha ka mea e huki ai ka iwi a iluna. Ma keia iwi hoi na lihi, kahi e pili ai na kuemaka. iwi hua. He mau iwi palahalaha keia, aole nae i palahalaha ma- oli, he opuupuu mawaho, a he upoho maloko. O na hua o Anatomía. 7 ke poo aia mawaena konu o keia iwi. He ano huinaha t paha ka helehelena o ka iwi hua. Oia ka iwi nui o ke poo, a naha pinepine ia i ke kaua. IWI HOPE. He manoanoa keia iwi no ka pili ana o na io nui e huki ai ke poo iluna. He wahi loihi kona malaio, kahi e hui- ia'i me ka iwi opeapea. He puka kekahi ma ka aoao ma- laio, he puka nui, hookahi paha iniha ka loa o ke kaha- waena o ua puka poepoe la; malaila e iho ai ka lolo ma ke kuamoo, a manamana aku la ma ke kino a pau. Ma ka lihi o ka puka nui, kekahi mau puka uuku eha, a me ka hookuina o ke poo me ka iwi mua o ke kuamoo. Ma ka puka kokoke i ka hookuina iwi, e puka aku ai ke aalolo o ke elelo. Oia ke aalolo hoao. nvi MAHA. La puni keia iwi i ka iwi lae, a me ka iwi hua, a me ka iwi hope, a me ka iwi opeapea. He wahi iwi ewaewa keia. O ka aoao lahilahi, ua kapaia ka hapa unahi, a o ka aoao manoanoa ua k;ipaia ka hapa oolea: malaila na mea lohe o ka pepeiao. He wahi oi kona e huiia me ke apo o ka iwi papalina mamúa o ka pepeiao, a he wahi puupuu kekahi mahope o ka pepeiao, ua kapaia krnnupepciao. He wahi oi loihi ko keia iwi ma ka aoao malaio, hookahi paha iniha a me ka hapa kona loihi me he kui> la ke ano, nolaila i kapaia kona inoa, o ke kui. He nui na io no ka moni ana, ka i pili ma ke kui o ka iwi maha. He nui na puka o keia iwi. O ka puka pepeiao mawaho. He puka nui ia ua puni i ka lihi iwi, malaila ka pepeiao. O ka puka pepeiao maloko. He puka nui loa aku ia ma ka aoao hope o ka hapa oolea. Ma keia puka e komo ai ke aalolo lohe o ka pepeiao. He wahi puka iki ma ke ku- mupepeiao no kekahi aalolo e hele ana i ka papalina. Aia kekahi puka ewaewa kahi e komo ai ka lohe mai ka waha mai, i ka pepeiao. He lúa kekahi ma keia iwi, kahi e hookuiia'i ka iwi a lalo. Eia kekahi, e nana i ka aoao 8 Anatomía. maloko, a ike i na waha ewaewa e pili ai ka lolo, a me ke awawa o ke aalele o ka wahi o ka lolo. IWI KANANA. Ua kapaia keia inoa no ka nui o na puka makalii i houia ma keia iwi, e like me ka mea lulu pepa paha a me ke kanana. Aia kona wahi mawaena o ke poo, malaio iho o ka lolo, ma ke kumu o ka ihu, a mawaena hoi o na maka. Ina paha i wawahiia na iwi o ke poo a kaawale, alaila ikea mai ka iwi kanana. He wahi aalolo ua hoomanamanaia a kinikini na manamana c like me ka lopi keokeo, he po- kole nae, komo lakou ma na puka o keia iwi, malaila e hele ai i ka ihu. Ua kapaia kona inoa o ke aalolo honi, oia ka mea e ¡ke ai i na mea ala ke honi aku. He hakahaka keia, he mama, he pukapuka, i mea e ka- ni ai ka leo, a e maopopo ai ka honi ana. He lepe kona e ku ana mawaena o ka lolo, e like me ka lepe o ka moa, malaila e paa ai ka paku o ka lolo. Elua wahi lau- mania o keia iwi, no ka makalua ia mau wahi; a he paku mawaena e ku pono ana ma ka pou o ka ihu. Elua iwi owili, e pili ana pakahi ma. ka aoao o keia paku, malaila ke kumu o ka mai, i kapaia, o ka iokupu. IWI OPEAPEA. He pañi hakahaka keia iwi no ka puniu, a ina ua hoo- kaawaleia mawahb, ua aneane like kona helehelena me ka opeapea, nnlaila kona inoa. Ua pili keia iwi me na iwi e ae he umikumamaha. O na wahi i kapaia na eheu, aia ma ka maha, o na eheu iki aia maloko iki ae, a o na waivae aia ma ka waha, ma ka pau ana o na ni- ho oluna: eha wawae, elua maloko, a elua mawaho. O ka aoao makalua, aia ia maloko o ka makalua aoao ma- waho. Aia mawaena konu o keia iwi, he mau oioi eha, aneane like me na laau ku o ka hikiee, ua kapaia na laau kihi, a mawaena o lakou he wahi poupou, o ka noho lio kona inoa. Aia kekahi mau puka poepoe elua malaio o na laau ki^ ¿ínaiomut. 9 hi o mua, ua kapaia ka pukanana, no ka mea, malaila e puka ai ke aalolo nana a hele i ka maka. Mahope iki mai na puka nui i kapaia puka palahalaha, eha na aalolo e pu- ka ai ma keia puka a hele i na io kaamaka. Mahope mai he mau puka poepoe, a nolaila kona inoa puka poepoe; malaila e puka ai ke aalolo o ka iwi a luna. Mahope mai olaila he pukapoepoe, he loihi nae, nolaila i kapaia kona inoa pukapoepoeloihi. Malaila hoi e puka ai ke aalolo o ka iwi a lalo. NO KA HUÍ ANA O NA IWI POO. I ka wa e hanauia'i ke keiki he uuku na iwipoo a pau, aole i pili pono kekahi me kekahi. Ua waihoia ke poo pela i hiki ai ia ke puka mai, mai kahi pilikia mai. He palupalu ke poo ia manawa, a i pilikia loa ka puka a ikai- ka loa ke nahu ana, alaila lele kekahi iwi maluna o keka- hi, a hooloihiia ke poo, ua loloa a ua ololi. Nolaila e ikea mai ka lokomaikai o ke Akua, no ka mea ina i huipuia na iwi ia manawa a paakiki ke poo, ina aole loa e hiki ka hanau ana; make pu ke keiki a me kona makuwahi- ne. Aole i lawa na kihi o na iwipoo o ke keiki, a ua kapaia ke kaawale, he manawa. A nui ae ke keiki ulu na iwi a pau a hui pono kekahi me kekahi, i mea e palé ai ka lolo, a eha ole, aole nae e nalowale loa kahi e hui ai; komo kekahi iwi iloko o kekahi, e like me na iwi olepe; aka, hiki no ke hemo ae a kaawale. Ua kapaia ka hui ana o na iwi he hoai. Ina ua waiho loa ia ke poo, e like kona palupalu me ka wa i hanauia'i, ina ua pono ole ia: hiña paha ke kanaka, a kuiia mai paha ke poo, eha loa ka lolo a make koke oia. Mai poina kakou i ke aloha aku i ka mea nana i hana i keia me ka lokomaikai. No keia mau mea, ua maopopo ka lapuwale o kekahi poe, no ko lakou makemake e hoomahuahua i ka manawa. Ui lakou i ka waiu maluna, a kau no hoi ka laau i mea e naha ai ka manawa. Aole nae e hiki ka lakou hana ke wawahi, aole loa ia ke ano o ka waiu e naha'i ke poo. Eia hoi kekahi mea lapuwale. O ka waiho wale ana a 10 Anatomía. ka manawa, aole holoiia i ka wai a pau ka lepo a me ka pe- lapela, he kapili welu wale iho no a waiho pela. Mai makau i ka holoi, mai makau i ka pa aku ka lima ma ka manawa, ina paha he hewa ia, no ke aha la e makemake oukou e wawahi i akea ai? He palupalu no ke poo o ke keiki, aole e pono ke pa ikaika aku ka lima maluna, aole e pono ke hahau a me ke kui aku, aka, he mea eha ole ka welu holoi, a me ka wai mahana, a me ke kopa, ke hana oukou i na la a pau. NA HUINA O KE POO. Eha hoai o ke poo, elua manawa. 1 Hoai manawa. Mai kekahi maha pii iluna o ke poo i ka manawa, a iho ilalo i kekahi maha. Oia ka mea e hui ai ka iwi lae a me na iwi hua. 2 Hoai Kaupaku. Maluna loa ia o ke poo, mai ka ma- nawa mua i ka manawa hope. Aia ma ka hui ana o na iwi hua elua, me he kaupaku hale paha. 3 Hoai Kala. Aia mahope, ma ka hui ana o ka iwi hope me na iwi hua, mai ke kumu pepeiao pii aku la i ka manawa hope a iho ilalo í kekahi kumu pepeiao. 4 Hoai Maha. Oia ka hui ana o ka iwi maha me ka iwi hua a me ka iwi lae. Ua ae ka iwi maha maluna o ia mau iwi, e like me ke pili ana o ka unahi o ka ia, pela no kona pili ana. 1 O ka Manawa Mua. Ma na kihi e hui ai na iwi hua rae ka iwi lae. 2 O ka Manawa Hope. Ma na kihi e hui ai na iwi hua me ka iwi hope. He uuku keia, he nui ka manawa mua. NA IWI O KA MAKA. 2 Iwi a Luna. Ua pili pono laua i hookahi. 2 Iwi Papalina. Ma na papalina. 2 Iwi Ihu. Maluna o ka ihu. 2 Iwi Waimaka. Maloko o ka makalua. 2 Iwi Kileo. Maka pau ana o ke aluna maloko o ka waha. 2 Iwi Owili. Maloko o ka ihu. Anatomía. II 1 Iwi Paku. Mawaena konu o ka ihu, oia ka paku. 1 Iwi a Lalo. IWI A LUNA. Ua hookuiia keia máu iwi i kekahi o na iwi poo, a ua pili pu kekahi i kekahi, i ole e nauwe iki i ka ai ana i na mea ai. O na niho o luna ua hookomoia iloko o ke kae o keia iwi. He wahi puu hoi kona, aia maluna ae o na kihi o ka waha, a malaio iho o ka iwi papalina: he hakahaka koloko, a ua kapaia kona inoa ke ana. He wahi haka- haka keia e kani ai ka leo, e like me ko ka iwi lae. Komo kekahi aoao o keia iwi ma ka makalua, aoao lalo a malo- ko, a pii kekahi oi ma ka ihu i paipai no na iwi ihu, a ma- laila e pili ai me ka iwi lae. He wahi puka nui ko keia iwi, aia maloko o ka ma.kalua, a hele i ka ihu, malaila e kahe ai ka waimaka a komo loa i ka ihu. Elua puka ma- kalii ma ka luauhane, hookahi ma ka lihi luna, hookahi ma ka lihi lalo, oia na puka e komo ai ka waimaka, aka i ue nui ke kanaka, aole e hiki ka wai a pau ke komo no ka pilikia o na puka, alaila helelei mawaho ma ka papalina. nvi PAPALINA. Aia keia iwi mamúa mai o ka pepeiao, ua hookuiia me ka iwi maha, a me ka iwi a luna, a me ka iwi lae. O ka hookuina me ka iwi maha, oia ke apo no ka io maha, a me ka io ñau e huki ai ka iwi a lalo iluna. iwi IHU. Hookahi iniha ka loa o keia mau iwi, ua hookuiia me ka iwi lae, a pili pu laua, moe pono maluna o ka ihu e like me ke kuapoi maluna o ka waa. IWI WAIMAKA. He mau iwi uuku loa keia. Ua like kona ano me ka maiuu o ka manamana lima, pela ka nui a me ka lahilahi. Aia maloko o ka luamaka, ma kekahi aoao o ka puka waimaka. Ina ua paa ua puka la, he mea mau i ka poe akamai ke hou i keia iwi i puka no ka waimaka, 12 Anatomía. iwi kileo. Alúa ia mau iwi a ua pili pu laua: aia ma ka pau ana o ka iwi a luna ma ke kileo. Ua hanaia keia iwi i palé ma- waena o ka waha a me ka ihu. O keia mau iwi, a me na iwi owili, a me na iwi ihu, ka i ai pinepine ia e ka pala. Oia ka mai a ke Akua i haawi mai i uku hoopai no ka poe moe kolohe. iwi owili. Aia laua maloko loa o ka ihu, malaila e ulu ai ka io ku- pu. He mau iwi mama a he lahilahi; ua owiliia e like me ka owili pepa uuku. Ua hoomanamana hou ia na aa- lolo honi i puka mai ai o ka iwi kanana, a hoopalahalaia maluna o na iwi owili e like me ka punawelewele. He uuku keia iwi ma ka ihu o ke kanaka, hookahi iniha paha ka loa, aka ma ka ihu o ka ilio a me kekahi mau holoho- lona, ua nui loa ia. Nolaila paha ka loihi ana o ko lakou ihu, i akamai lakou i ka honi i ka lakou ai, a me ka me- heu wawae o ko lakou mea e imi aku ai. iwi Paku. Hookahi keia iwi, ua ku mawaena o ka ihu maloko aku o ka pou. Ua pili ia ia ka pilali paku, a ua hookuiia me me ka iwi a luna. Ku kapakahi kekahi manawa, aole iwaena konu o ka ihu. IWI A LALO. Ua hookuiia keia iwi me na iwi maha malaio iki ae o ke apo, aia ke ami mamúa o ka pepeiao. Elua manamana o keia iwi, ma ka hookui'na kahi, a ua kapaia mana ami. A o kekahi aia mamúa mai, ua kapaia ka mana mua. He puka uuku maloko o keia iwi, mai kekahi aoao o ka au- wae a i kekahr, i wahi e holo ai ke aakoko a me ke aalolo a manamana aku ma na niho. NO NA NIHO. He kanakolukumamalua mau niho o ke kanaka, he 16 Anatomía. 13 ma ka iwi a luna a he 16 ma ka iwi a lalo. Eia ko lakou inoa; 8 Niho ai waiu, 4 Ole, 8 Kui, 8 Kuinui, 4 Niho Oo. Me he iwi maoli la ka niho, he oolea nae mawaho i hi*- ki pono ke ñau i na mea uuwa. I ka wa e hanauia ke keiki, aia no na niho ma ko lakou wahi maloko o ka iwia, o na niho mua helelei maluna, a me na niho paa malaio. A nui ae ke keiki, eono paha malama alaila puka mai ke- kahi niho, me he hua kanu la ua kupu mai maloko mai o ka lepo. Elua makahiki e kupu ai na niho helelei alaila pau; he 20 lakou. Ma ke ono o na makahiki paha he- lelei kekahi niho a kupu mai ka mea hou e pañi ka haka- haka. Ma ka 18 o na makahiki e kupu ai na niho oo, ma ka 20 paha, nolaila i kapaia lakou na niho oo, a me na niho o ka naauao. Kuhi hewa kekahi poe, aia na niho i hookumuia ma ke kumupepeiao. Aole loa pela, aole e hiki ia mea ke kol« maloko o ka iwia a hiki i kona wahi e puka mai ai. E hoomanao kakou i ka lokomaikai o ke Akua, i kona haawi ana mai i ka waiu na ke keiki ma ka hanau ana: a hiki mai ka manawa pono ia ia ke ai i ka ai, alaila hoawi oia i na niho e ñau ai i ka ai. Eia hoi kekahi manao, he lapuwale ka manao o ka poe aua i ka waiu, a hanai i ke keiki i kekahi mea e ae. Aole e pono ke ukuhi i ka ai, a me ka ia, i kona manawa niho ole. He mea make ia; aole nae e hiki wawae ka make, aka, no ka hiki ole o ka opu ke hoonoho ¡a mau mea a pau, nolaila ka hokii, a me ka wiwi, a me ke nahu, a me ka wela, a me ka ea paha, a me ka hi. Alia ka ai a loaa ¡a ia na niho, ka mea e hiki ai, alaila makaukau ka opu, a lilo ka ai, a me ka ia i mea e ikaika ai, a i mea e nui ai ke keiki. 2 14 Anatomía. Eia kekahi. Mai kui wale i na niho a hemo. E wai- ho malie pela ma kahi i kanuia'i e ke Akua; aka, i eha, a nauwe paha, alaila hemo. IWI ELELO. He wahi iwi hookahi keia, aia mawaena o na io o ke alelo, maluna o ka puu. He like kona helehelena me ka iwia lalo, he uuku nae, ua kokoke lik» me ke dala ka nui o kona poepoe ana. NA IWI O KA PEPEIAO. Ewalu keia mau iwi, 4 ma kekahi pepeiao, a 4 ma ke- kahi, he mau iwi uuku loa lakou. Iwi Hamare, ua manaoia he like me ka hamare. Iwi Kua, ua like me ke kua a ka Amara. Iwi Poepoe, he iwi uuku loa, nui ka hua maktke. Iwi Keehi, he like loa me ke keehi noho lio uuku. I ka haalulu ana o na mea kani ma ka paku maloko o ka pepeiao, e hukiia ke au loihi o ka hamare, a kunou iho kona poo ma kahi poupou o ke kua, ku iho la ka welau o ke kua ma ka poepoe, á hukiia ke kepa, a haalulu nui iho la ma kahi i hoopalahaia'i ke aalolo lohe. He mea kupaia- naha ka lono o kakou, he pohihihi, aole loa e hiki ke hoa- kaka lea aku ma ka olelo Hawaii. Ina e makemake ou- kou e nana i na iwi pepeiao, e huli i ke poo o ka ilio paha, o ka bipi paha, a imi maloko loa o ka pepeiao. He iwi maloo ka pono, aka, ina ua kiola pinepine ia ma o a ma o, e pau paha na iwi i ka helelei: a i loaa, ua like me ko ke kanaka. NA IWI O KE KINO He kanalima kumamakolu iwi i kapaia no ke kino: 24 Iwi Kuamoo, 24 Iwi Aoao, 1 Iwi Umauma. 4 Iwi Ka. 53 Anatomía. 15 O keia mau iwi 53, oia ke kumu e pili ai na lala, a me ka mea e malu ai na mea palupalu, hiki wawe ka eha ke palé ole ia i ka mea oolea. Maloko o ke kuamoo ka hoo- loihi ana o ka lolo, i kapaia ke aalolo kuamoo. Maloko o ka umauma ke ake a me ka puuwaí. Maloko o ka iwi ka ke koana mimi, a me ka puuao. NA IWI kuamoo. He 24 lakou: 7 o ka ai, 12 o ke kua, a 5 o kapuhaka. A ua hookuiia lakou kekahi i kekahi a paa loa. Ina e lawe oe i ka iwi kuamoo a nana pono aku, e ike oe i na oi ekolu, elua ma na aoao, hookahi mawaena konu, eha wahi e pili pu ai me kekahi iwi, elua maluna elua malaio, a me ke kino o ka iwi, he wahi poepoe ia. E nana i ka puka nui no ke aalolo kuamoo, e iho ana a e manamana ana ma- waena o na iwi elua a pau; pela wale no mai luna a lalo. O na wahi oi, no ka pili ana o na io a me na olona, e huki ai i ke kino a ku pono iluna, a e hoea hou ke kulou iho ilalo. He mea pilali uwauwa mawaena o na iwi e pili pu ana, oia ka mea e hiki ai ke kuamoo ke pelu iki ai aole e hai. Ina e anaia ke kiekie o ke kanaka i ke kakahiaka, a hana ikaika oia ia la a po, a ana hou ia; alaila e akaka ai kona emi ana hookahi iniha paha ka emi ana. Eia ka mea e pokole ai, o ke ku ana iluna a me ka huki ikaika ana o na io, oia ka mea e kaomi iho ai maluna o ka mea uwauwa, lahilahi iki iho la ia, a pokole iho la ke kuamoo. Ua hookuiia ka iwi mua o ka ai me ke poo; he ami ia no ka hookunou ana. Ua auwahaia, a komo mai ma ka auwaha kahi oi o ka lúa o na iwi, e like me ke komo ana o ka pou hale ma ke oa. Mawaena o laua ka hooluliluli ana o ke poo, a me ka alawa ana ae. IWI AOAO. He 24 keia mau iwi, he 12 ma kekahi aoao, a he 12 ma kekahi, ua like hoi ko ke kane a me ko ka wahine. Ua hoo- kuiia kekahi poo ma ka iwi kua o ke kuamoo a pela na iwi 16 Anatomía. kua he 12, Ua hookuiia kekahi poo ma ka iwi umauma, he pilali ko ia poo i mea e olu ai, e hiki pono ai ke hanu. O na iwi 7 oluna ka i pili pono tne ka iwi umauma, a o na iwi elua i koe ua pokole mai a lewa wale maloko o ka io. Ina e hanu mai ke kanaka, piha mai la ke ake mama, a pii mai la na iwi aoao, a hanu aku, hoi hou na iwi aoao ilalo, a |>t.'la e upa mau ai ke kea paa i ka po a me ke ao a pau ke ola ana. iwi UMAUMA. He wahi iwi mama keia; hookahi iniha a me ka hapaha kona laula, a he umi iniha kona loa i kekahi manawa. Ma kahi i huiia'i me na iwi leí kona wahi palahalaha. He pilali ka aoao malaio ma ka houpo. Ua 5 paha iwi o ka umauma i ka wa kamalii, a oo ke kanaka e huí lakou i 3 palia, a ma kekahi manawa he hookahi wale no. NO NA IWI KA. Oia ka inoa nui o na iwi okoa eha i huipuia, a na ka poepoe ana ua hoohalikeia me ka ipu. He mau iwi paa keia, o ke kumu hoi e noho ai ke kino, a me ke poo, a me ka lala maluna. 2 Iwi Papakole, 1 Iwi Kikala, 1 Iwi Okole. IWI PAPAKOLE. Alúa iwi ewaewa keia; ua huipuia laua ma ke alo; a ma ke kua ua huipu me ka iwi kikala, aka ma ka olelo ana ua puunauweia laua i pakolu na iwi. O ka iwi palaha- laha ma ka papakole ua kapaia, iwi papakole. O kahi e hui ai laua ma ke alo, iwi puukole, a o kahi e noho iho ai ke kanaka ma ka noho,—iwi lemu kona inoa. Ua kaawale keia mau iwi i ka wa kamalii a oo ke kanaka e huiia lakou ekolu i hookahi. Aia ko lakou wahi e hui ai ma ka lúa o ka huamoa no ka iwi hilo, elua hapalima o ia Anatomía. 17 lúa no ka iwi papakole, elua hapalima no ka iwi lemu, a hookahi hapalima no ka iwi puukole. He kae kalakala ma- luna o ka iwi papakole kahi e pili nui ai na io, ua kapaia ka lihi. Ma ka pau ana o ka lihi ma ke alo, elua wahi puu, ua kapai ka mea oluna, kihi oluna, a o ka mea ma- laio iho, kihi oíalo o ka iwi papakole. Aia mawaena o ka iwi lemu a me ka iwi puukole he puka nui, ua kapaia, puka poailoihi, a o kahi e hui ai ia mau iwi ua kapaia kau- wahi, ka lala o ka iwi puukole, a o ke kauwahi, ka lala o ka iwi lemu. He palahalaha ka papakole o ka wahine, a he palahalaha ole ko ke kane. IWÍ KIKALA. He aneane huinakolu elua aoao like kona ano, ua hu- liia kahuina oi malaio. He iwi hookahi keia, aka, i ka wa kamalii ua elima paha. Ua nui na puka maloko ona, he umi paha, kahi e puka mai ai na manamana o ke aalolo kuomoo. IWI OKOLE. Ua pili keia ma kahi oi o ka iwi kikala a ua hoo- keekeeia maloko. He hookahi keia iwi i ke kanaka, he elua paha, aka, ua kinikini ma naholoholona, a ua kapaia he huelo. NA IWI O NA LALA. He kanaonokumamaha iwi o na lala oluna, a he kana- ono o na lala oíalo. He palua wale no lakou, ua like ko- kekaki aoao me ko kekahi aoao. NA IWI O KA LALA OLUNA. 2 Iwi Hoehoe, 2 Iwi Lei, 2 Iwi Uluna, 2 Iwi Kubita, 2 Iwi Kano, 16 Iwi Pulima, 10 Iwi Peahi lima, 28 Iwi Manamanalima. Iwi Poohiwi. Iwi loihi. Iwi uuku a me ka poepoe, 64 2* Jfl Anatomía. IWI HOEHOE. He wahi iwi palahalaha keia, a he lahilahi, me he huina- kolu la ke ano, e lewalewa ana mawaena o na io o ke poo- hiwi, aole i pili me kekahi iwi, o ka iwilei wale no. Elua wahi oi o keia iwi. O ka oi lapa oia kahi e huiia me ka iwi lei, a he ¡apa kona malaila aku a hele loa i keia aoao o ka iwi. O ka oi nuku, aia ma ka aoao oloko, he palena ia no ka iwi uluna o poholo ae maloko; o ka oi lapa ka palena maluna, mawena o ua mau oi la he wahi lúa uuku r:c ke poo o ka iwi uluna, kahi e kaa ai ia iwi. nvi LEI. Í7a hoomoeia mawaena o ka iwi umauma a me ka iwi hoehoe ma ka poohiwi, oia kekahi mea o paa ai ka hookui- na poohiwi. O ka pono nui o ka iwilei he koo, e koo ai ka poohiwi i ole e haule mamúa a malaio, a ina ua hai keia iwi alaila haule koke ka poohiwi ilalo. He aalele nui malaio o ka iwi lei. IWI ULUNA. He loihi keia iwi, a he pololei, he poo poepoe kona ma- luna, kahi i hookuiia'i me ka iwi hoehoe, a ua palahalaha ski ae ma ka welau malaio, kahi e komo ae iloko o ka iwi kubita. Me he ami maoli la keia puupuu, aole loa e kaa e like me ka poohiwi: pelu mai no iluna a hoopololeiia hoi ilalo, oia ka pau loa o kona wahi e oni ai. O na hookuina iwi e hiki pono ke kaa, he poo ko lakou a me ka lúa e kaa ai, ua kapaia ia mau hookuina, he hoo- kuina lewa, aka, i hiki ole ke kaa—he pelu aku a he pelu mai, oia wale no kona—ua kapaia he hookuina ami. He hookuina lewa ko ka iwi uluna ma ke poohiwi, a he hookui- na ami, ma ke kuekue lima. He wahi awawa ko luna o keia iwi no ke kaula o keka- hi io, uala ka inoa, oia kekahi mea e pelu mai ai ka lima, a he puu ma keia aoao keia aoao o ua ;iwawa la, kahi e paa ai na io e kaa ai ka lima. He lapa loihi kekahi mawaena, no na io no. Ma ka palahalaha malaio, he puu mawaho, a he puu maloko. E nana pono i Anatomía. 19 ka hookuiana me ka iwi kubita i kahi lúa e komo ai ke kuekue, a he lúa uuku iho ma ke alo no ka pepeiao mua o ka iwi kubita. E nana hoi i kahi e huipu ai me ka iwi kano. Alúa iwi loihi i koe no ka lima. Ua hoomoe like ia laua, ua pili ma na poo, a ua like ko laua nui. iwi Kubita. O kubita ka inoa o keia iwi, no ka mea, oia ke ana i ka wa i ana ai ka poe kahiko i ke kubita. Mai ke kuekue a i ka puu e pili ai keia iwi me ka pulima, hookahi ia kubi- ta. Ua hooloihi kekahi poe i ke kubita a i ka welau o ka manamana loihi o ka lima. O ka welau o keia iwi e pili ana me ka iwi uluna, ua like me ka iwi palaoa paha kona helehelena, o ka elelo oia ke kuekue, a o ka umauma, oia kahi e paa ai ka iwi o poholo mamúa, a ua kapaia ka pepeiao mua o ka iwi kubita. O ke poo uuku o keia iwi ua pili i ka iwi kano, a pili uuku paha me na iwi pulima. iwi kaxo. [Ja pili ke poo uuku o ka iwi kano me ka aoao o ka iwi kubita, ma ke kuekue lima, e like me ke pili ana o ke ku- bita ma ke kano, ma ka pulima. I ka olapa ana o ka lima, kaa aku kekahi poo, a kaa mai kekahi poo, a kaa kea ia na iwi, aia ka lima ma ka iwi kano a huli pu me ia i ka olapa ana. O ka hoohiki ana ma na waiu, aole ia he pono, no ka mea, he 12 iwi malaila. no ka PuLima. Ewalu mau iwi ewaewa iloko o ka pulima, ua hahau pu ia me ka pilali, e like ka uahau ana paha me na pohaku ewaewa i uhauia i ka puna a paa. Elua papa o lakou, 4 ma kekahi papa, 4 ma kekahi, aole nae i like na papa, he keekee. Aia ka papa mua e pili ana maluna, eia ko lakou mau inoa; Iwi Waapa, Iwi Mahina, Iwi Makia, Iwi Poepoe» 20 Anatomía. O ka iwi waapa, a me ka iwi mahina ka i hookuiia me ka iwi kano, malaila hoi e ami nui ai ka lima. Aia ka iwi poepoe ma ka aoao poho lima a me ka aoao kubita. E haha aku oe a ike, he iwi pili wale no ia, a he akaka ma ke kihi o ka lima. Eia ka lúa o na papa e pili ana i na iwi o kapea/i¿ lima. Iwi Aha like, Iwi Ewaewa, Iwi Nui, Iwi Lou. He poo nui ko ka iwi nui a ua hookuiia me ka iwi waapa a me ka iwi mahina o ka papa mua. O ka lou o ka iwi lou, no na io ia mea, malaila e paa ai. Ina e makemake kekahi e ike pono i keia mau iwi e pono ke ao ma na iwi maoli i hookuiia, ame na iwi kaawale. IWI PEAHI LIMA. Elirna keia poe iwi. He ami ka hookui ana me ka pulima, a he lewa ka hookui ana me na iwi manamana- " lima. O keia mau iwi, a me na iwi pulima, ua wahiia e na olona paa loa, oia ka mea e hemo ole ai ke ikaika ka lawelawe ana. IWI MANAMANA LIMA. Pakolu keia mau iwi i na manamanalima maoli, aka, elua wale no ko ka manamana nui. He pokole ka manamana nui, a ikaika no hoi i hiki ia ia ke ku e i na manamana eha, i ka rnanawae hana pu ai lakou. NA IWI O KA LALA OLAI.O. 2 Iwi Hilo, 2 Iwi Kuapoi, 2 Iwi Ku, 2 Iwi Pili, 14 Iwi Puupuuwawae, 10 Iwi Peahiwawae, 28 Iwi Manamanawawae 60 Anatomía. 21 IWI HILO. Ua oi aku ka loa a me ka nui o keia iwi i ko na ivvi a pau o ke kino. He poo nui kona, o huamoa kona inoa, a a he ai hoi ua kapakahi me he aluli la. Komo keia poo iloko o ka lúa nui o ka iwi papakole, malaila e kaa ai: a no ka hemo paha ua hikiia i ke kaula. He puu nui ko keia iwi ma ke kumu o ka ai, nolaila ua kapaia he poohj- wi, a malaio iki ae he puu uuku iki iho, ua kapaia poohiwi iki, a o kona hoa pochiwinui. He lapa kekahi ma ka aoao maloko, mai luna a hala i lalo, a no ke kalakala ua kapaia, lapa kalakala. He nui ka welau ma- laio o keia iwi, a he palahalaha no ka hookui ana o ka iwi ku. He ami keia hookui ana. iwi kuapoi. He iwi poepoe uuku keia, ua paa i na io o ka uha ma ke kae maluna, a ma ke kae malaio, he olona ka mea e paa ai i ka iwi ku. A huki na io, pahee ka iwi kuapoi ma- luna o ka iwi hilo, a hoala aku la ka wawae. Ua aneane like ka iwi kuapoi me ke pokakaa o ka moku. iwi ku. O ke kolu keia o na iwi i huiia ma ke kuli, ua hookuiia kona poo nui me ka iwi hilo. He wahi puu uuku kona, kahi e pili ai ke olona o ka iwi kuapoi; he wahi lúa iki ma ka aoao kahi e komo ai ka iwi pili: elua lapa; a maka welau kapuwai ua hookuiia me na iwi puupuu wawae. Aia kona puu ma ka aoao maloko o ke kapuwai, oia ka mea e paa ai ka wawae i poholo ole ai maloko. IWI PILI. He iwi loihi a he uuku hoi, e pili ana ma ka aoao ma- waho o ka wawae, ua pili i ka iwi ku ma ka aoao mawaho, malaio iki o ke kuli, a ma ke kapuwai hoi kekahi; o kona welau ka puu mawaho o ke kapuwai, ¡mea e poholo ole ai mawaho. Ua paapu keia iwi i na io huki no ke kapuwai oia paha ka nui o kona kule ana malaila. :1J) Anatomía. IWI PUUPUUWAWAE. Ehiku o keia mau iwi ma ke kapuwai hookahi. Iwi Ami, Iwi Kuekue, Iwi Aha like, ' Iwi Ipukai, Iwi Makia mua, Iwi Makia lúa, Iwi Makia kolu. Ina e nana aku kekahi i keia mau iwi, alaila maopopo paha ko lakou wahi e waiho ai. O ka iwi ami, aia ma ka auwaha o na iwi wawae, o ka iwi kuekue, aia loa mahope o ka iwi ahalike ua pili pu me ke kuekue, a me ke kolu o na iwi makia, o ka iwi ipukai, aia kona poupou ma ka iwi ami, a o kona aoao pololei e pili ai me na iwi makia. E waiho pu ana na iwi makia, o ko lakou mea nui oia ka mua e pili ana me ka iwi manamana nui kekahi aoao, a o kekahi me ka iwi ipukai, o ko lakou mea iki aia mawaena, oia ka lúa, a o ke kolu aia mawaho mai, a pili hoi me ka iwi ipukai a me na iwi peahi. Ua uhauia a paa keia mau iwi a ua wahiia i ke olona a paa loa. iwi peahi wawae. Elima iwi peahi no ke kapuwai, ua pili kekahi me keka- hi, aole kaawale ka manamana nui e like me ko ka lima, a o ka manamana iki ua puu ma kahi e pili ai me ka iwi ahalike, no na io huki keia puu. IWI MANAMANA WAWAE. He umikumamaha iwi, e like me ko ka lima, he pokole nae na pona. Aia kekahi mau iwi uuku ma ke kaula huki ilalo o ka manamana wawae nui, eha ma ka wawae o kekahi kana- ka ewalu ma kekahi, aia i ka loaa ana, a ma kekahi aole e loaaia, nolaila aole i heluia keia mau iwi. Iwi anoano ka inoa o keia mau iwi, a ua like paha ka lakou oihana me lia ka iwi kuapoi. Anatomía. 23 HE PAPA INOA O NA IWI. 1 Iwi Lae, 2 Iwi Hua, 1 Iwi Hope, 2 Iwi Maha, 1 Iwi Kanana, 1 Iwi Opeapea, 2 Iwi A Luna, 2 Iwi Papalina, 2 IwiIhu, 2 Iwi Waimaka, 2 Iwi Kileo, 2 Iwi Owili, 1 Iwi Paku, 1 Iwi A Lalo, 8 Niho Ai Waiu, 4 Ole, 8 Kui, 8 Kui Nui, 4 NihoOo, 1 Iwi Elelo, 2 Hamare, 2 Hua, 2 Poepoe, 2 Keehi, 7 Iwi Ai, 12 Iwi Kua, 4 Iwi Puhaka, 1 Iwi Umauma, 24 Iwi Aoao, 2 Iwi Papakole, 1 Iwi Kikala, 1 Iwi Okole, 2 Iwi Hoehoe, 2 Iwi Lei, 2 Iwi Uluna, 2 Iwi Kubita, 2 Iwi Kano, 16 Iwi Pulima, 10 Iwi Peahi lima, 28 Iwi Manamanalima, Na iwi o ke poo ponoi he 8. Na iwi o ka maka he 14. Na niho he O ka iwi elelo he l )■ Na iwi o ka pepeiao he Na iwi o ke kuamoo he 21 O ka iwi Umauma 1. O na iwi aoao he 24 Iwi Ka ka inoa nui o keia mau iwi he 4. • Na iwi o ka lala o luna he 64 24 Anatomía. 2 Iwi Hilo, 2 Iwi Kuapoi, 2 Iwi Ku, 2 Iwi Pili, > Na iwi o ka lala o lalo he 60. 14 Iwi Puupuuwawae, 10 Iwi Peahi wawae, Pau loa, 240 28 IwiManamanawawae,^ NO NA OLONA. Oia ka inoa o na wahi, a me na kaula e paa ai na iwi kekahi me kekahi, a me na puupuu, a me na ami. He mau mea pahee lakou, he keokeo, he hinuhinu, a he paa loa no hoi, aole e moku wawe i ka huki ana. Ua nui loa na olona aole paha i heluia. He ano okoa ko kekahi, a he ano okoa ko kekahi, hookahi hoi oihana nui o ka hana paa i na iwi i hemo ole ae. He loihi kekahi olona, me he kaula la, he palahalaha kekahi, a he aa laulau ke ano o kekahi. O kekahi olona ua pili kekahi piko ma ke poo o keka- hi iwi, a o kekahi piko ma kona lúa e kaa ai. Ua pili kekahi mawaho o ka puupuu; mamúa kekahi, a mahope kekahi, aia no ma kahi e pono ai ke hoopaa. Ua kau kea kekahi, aia maloko o ke kuli, no ka mea, he pili wale no ia mau iwi, aole lúa poupou e komo ai ke- kahi iwi maloko o kekahi. E nana i na olona kau kea ma ka iwi moa, e oki aku i ke kuapoi a kaawale alaila ikea mai he hinuhinu a he paa. Aia kekahi olona mawaena o na iwi pili o ka lima, a me ka wawae, he olona lahilahi keia me he pepa la. Ua paa kekahi lihi ma ka lapa loihi o kekahi iwi, a o kekahi lihi hoi ma ka lapa o kona hoa. He olona aa kekahi. Ua hoopuniia na hookuina iwi a pau i keia mau olona, e like me ka eke. He wai paha maloko o ua aa la, a me ka haku konahua. Oia ka mea e hinu ai, i pahee ke ami ana a me ka luli ana o na puupuu. Nolaila paha ka hana ana o ke kanaka i ka pahí pelu, ke makemake oia e olu ke pelu ana, ninini iho la oia i ka Anatomía. 25 aila maloko, pela keia. A ¡na paha e maloo, alaila ma- loeloe. Aia kekahi mau olona maloko o ke kino e paa ana i na naau, a me ka lolo, aole e hiki pono ke hoakaka ia mau mea a pau, eia ka mea akaka, o ke akamai o ko kakou mea nana i hana, no ka mea, paa na iwi, oia ka laau hale e noho ai ko kakou uhane, alaila hoa i ke kaula a paa. Aole e eha na olona ke kaha i ka pahi, aka i okupe ka hookuina iwi, alaila e eha na olona, no ka huki ana o la- kou; aole nae e eha nui i kinohou, a liuliu paha alaila ma- huahuakaeha. NO NA IO. He nui loa na io maloko o ko kakou kino: ua heluia he elima haneri me ka iwakalua kumamahiku. Ua like hoi lakou ma na kino a pau o keia kanaka keia kanaka, he kakaikahi ka like ole. Ina e lawe oe i ka mámala io ula- ula o ka bipi paha, o ka puaa paha, o ka moa paha, i hoo- lapalapaia i ka wai a moa lea, alaila wehe ae, e ike aku oe, he maawe ko ka io a ua hoomoe like ia na maawc me he olona maoli la. E hiki pono ia oe ke wehe hou ae i na maawe a makalii loa a ikea mai he heu wale no. Nolaila ua kapaia ka maawe (ma kekahi olelo ana) he pupu heu. He lehulehu loa na heu ma ka maawe hookahi, he nui wale hoi na maawe ma ka io hookahi. Ua wahiia na io i ke aa lahilahi i pipili ole kekahi io me kekahi io, i hihia ole hoi ka hana; a pela no na maawe, he wahi okoa ko lakou, pakahi ka wahi o lakou a pau. Ua houluuluia na maawe ma na piko, a kui pu me ke- kahi mea olona hinuhinu, ua kapaia kona inoa he kaula. He wahi hoi ko ke kaula e like me na io, he olona nae. Ua paa loa na kaula, aole e moku wawe ke huki ikaika ia. Ina e weheia kekahi kaula, e ikea na heu e like me ko na io, he oolea nae a he paa; ua moe like na heu, aol» e hiloia aole e hiliia, aka he paa no. 3 26 Anatomía. O ka io a me kona kaula ka mea e huki ai, o ka iwi hoi ka une e mahiki ai ke lawelawe na lala. Eia hoi ke ano o ka hana ana; ua hookumuia kekahi welau o ka io ma kekahi iwi, moe aku la kona kino a loihi aku hiki paha ma ka puupuu, lilo iho la ka io i kaula, a pili a paa ma keka- hi iwi. I ka huki ana ume iho la na maawe io a puku mai la; lele koke ka iwi no ka huki ana o ke kaula. Ina ua haloke ka iwi a hai paha, huki na io, a oia ka mea e holo ai kekahi hakina iwi ma ka aoao o kekahi, a nolaila poko- le ka lala a keekee loa: a ina e manao kekahi e hoopolo- lei, e pono ia ia ke huki a like ka loihi me ka wa mamúa, alaila hooponopono i na hakina iwi a ku pono ke- kahi me kekahi. A pau ia, alaila wahi a paa i mea e paliólo ole ai ka iwi, a na ke koko r.o e lawe mai i ka pu- na a waiho malaila i mea e kapili ai a paa. E haha paha oe ma ka io i kapaia ka uala, a pelu mai ka lima iluna. Ua hookumuia keia io ma ka hoehoe, a pili kona kaula ma kahi puupuu ina ke poo o ka iwi kano. Ina e hapai oe i kou lima puku mai la ka io, huki hoi ke kaula a lele mai la ka lima. He io ku e ko keia aoao, i mea e hoopololei ai, hana ku e kekahi io i kekahi, pela wale no ka nui o na io, i mea e hoi hou ai kahi i hukiia, e like ma- múa: he kike ka lakou hana ana. Ina e hana pu aole e pelu iki na lala, he maloeloe pu wale iho no, e like me na i> o ka ai e ku pono ai ke poo. He kiwi kekahi huki ana, he hio kekahi, a he auwi kekahi, oia ka mea e hiki ai ke kanaka ke lawelawe mamuli o kona makemake, aka he pololei wale no ka huki ana ma ka moe ana o na heu. He nui loa na helehelena o na io, he loihi, he pokole, he palahalaha, he ahalike, he huinakolu, he poai, he pea, ia ano aku, ia ano aku; he nui kekahi, he liilii kekahi, e like ai me ka hana a ke Akua i haawi mai ai na lakou, he hana nui paha, he hana uuku paha. Aia no i ka manao o ke kanaka ka huki ana o ka nui o na io. He mau kauwa hoolohe lakou nona; aole lakou e hoole i ka hana no ka maloeloe, he elia nae ke maloeloe, aka, i manao ole ke kanaka ma ka eha, aole e manao lakou ma ia mea, e hana Anatomía. 27 aku no. Ua kapaia keia poe io, io kokua no ka hoolohe ana o lakou. He ano e ko kekahi m ¡u io, aole e ike pono ke kanaka i ka lakou hana ana, aole hoi e hiki ia ia ke hooikaika, aole e hiki ke waiho a noho malie. Hiainoe ke kanaka hana mau lakou, no ka mea, he kuokoa ko lakou noho ana; nolaila ua kapaia lakou io kuokoa. Aia kekahi ma ka opu. O ka ai ka lakou mea e hana'i. O ka puuwaí kekahi. E mau kona upa ana i ka po a me ke ao i mea e holo ai ke koko ma na wahi a pau, a i hoi mai ke koko a komo iloko o ka puuwai a ua pina, alaila upa bou, a kahe hou aku ua koko. O ke komo ana o ke koko oia ka mea e hana'i oia, aole loa e hiki i ke kanaka ke olelo aku. O na io kokua i ka hanu ana kekahi, ua hana lakou i ka po n me ke ao, aka e hiki ke kanaka ke hooikaika ia lakou a wikiwiki ka hanu, e hiki hoi ke umi a paa ka hanu a hala paha ka minute hookahi. Pela e hoolohe iki ai ua mau io hanu la i ka manao o ke kanaka, aka i manao ole malaila, e hana pono no lakou aole e molowa. Ua akamai na io kuokoa i ka lakou hana, mai ka hanau ana mai, aka, aole e ike pono na io kokua i ka wa kino hou, ua aoia lakou, o ka manao ke kumu e ao ai. A i ha- nauia ke keiki mawaho, kikoo ae oia i kona lima, a ku i ka ihu paha, a wauwau paha na maiuu i ka maka; a ike oia he eha, oki iho la ia hana ana a kikoo na lima ma ka- hi e. A nui iki ae ike ka maka i kona mea e makemake ai, o ka lei paha, heaha la? hoao iho la ka lima i ka lalau aku, a hoao pinepine hiki ia mea ¡a ia. Pela kahuli ana, a me ke kolo, a me ka hele, a me na hana a pau, aia i ao- ia alaila ike. Aole e pau koke ka oni ana o na io ke lele kahanu a ma- ke loa. Ina i kahaia ka io, eeke mai la kekahi mau maawe io. He mea nui ia i ka puhi ke panau mai maloko o ke ahi i ka lauwalu ana, no ke koena ola maloko o na io huki. He papalua ka nui o na io; ma ka aoao akau kekahi, a ma ka aoao hema kekahi. Ina i hoailonaia kekahi penei, * 28 Anatomía. hookahi ia io, aole ona kokoolua, a i ole keia hoailona e pono ka mea e heluhelu ana ke manao, aia kekahi ma ke- ia aoao o ke kino. Aole e pau na io i ke kakauia ma keia palapala, ua nui no nae. Eia kekahi mea. I ka heluhelu ana o ka papa hoike malaio iho nei, he pono ke heluhelu mai ka hema a i ka akau; o ka inoa mua, alaila kahi e hoohumuia'i, a mahope mai, e heluhelu i kahi e pili ai, a o kana hana ka mea e pau ai ia io. HE PAPA HOIKE NO NA IO. Na 10 o ke poo. Ka inoa. Kahi e hookumuia'i. Ohopelae.* Ma ka lapa oluna o ka iwi hope. (Pii kona kaula palahalaha iluna o ke poo.) Pukupukukuemaka. Maluna ae o kekumu iho. Poailihilihi. Kaakaamaka. Pololei maluna. Pololei malaio. Pololei maloko. Pololei mawaho. J Auwioluna. Auwi oíalo. Mimino. Hoopinana lehelehe luna. Hooewanuku mua. A puni ke kae o ka maka- lua. Kumu maka, mawaena konu o ka makalua. Kae o kahi puka no ke aalolo nana mawaena o ka makalua. Kokoke i ka io kaakaa- maka. Puka kona kaula ma ka belaki ma ka ono o ka maka, alaila pili ma Aoao maloko o ka maka- lua. Ma ka aoao o ke kumu o ka ihu. Iwi a luna malaio o ka makalua. Kae o*ka makalua. Hooewanuku waena. Apo o ka iwi maha. Anatomía. '29 Auhea oukou e na haumana. E pohihihi auanei keia papa ia oukou, aka, e maopopo no kekahi ke nana pono oukou ma na kii ma ka pau ana o keia palapala. Ina paha i kahaia a kaawale na io ma kekahi kino a nana ma- ka aku oukou oia ka mea e akaka lea ai. Aia paha e holo kekahi o oukou ma Amerika, malaila e ike ia mea, a malaila paha e ao i keia mea a i keia mea, e akamai ai ia a e lilo paha i kahuna lapaau. HE PAPA HOIKE NO NA IO. Na io o ke poo. Kahi e pili ai. Kana hana. Ka ili o ke kuemaka a E huki ai ka ili o ke poo me ke kumu ihu. iluna a i hope. E hooanuu- nuu ai ke poo. Ka lihi o ka ohopelae ma- Hoopuku i na kuemaka. luna o ke kuemaka. Ke kihi o ka maka e pili E amo ai a e hoopili ai i ana i ka ihu, (okaluauhane.) na maka. Pilali o ka lihilihi o luna. E kaakaa ai ka maka. Wahi oolea o ka maka. E huki iluna ka maka. (ku e kekahi i kekahi.) E huki ilalo ka maka. E huki maloko ka maka. E huki mawaho ka maka. Ka aoao hope o ka ma- E leha ai i ka maka ilalo ka. a iwaho. I ka aoao o ka maka e E kaa ai ka maka malaio ku e ana i ka auwi o luna, a maloko. Ka lehelehe luna, a me O ka hoaaka. ka loha ihu. Mawaena o ka lehelehe O ka hoopinana lehelehe luna. luna. Kihi o ka waha. Huki iluna ke kihi o ka waha. Kihi o ka waha. Huki iluna ke kihi o ka waha. 3* 30 Ka inoa. Hooewanuku hope. Puhi. Anatomía. Kahi e hookumuia'i. Apo o ka iwi maha. Ma ka palena mai o na kui nui maluna a malaio. Haikaikanuku. Pelu lehelehe lalo. Poaiwaha* Opa i bu. Kae o ka iwi a lalo, lihi auwae. Maluna o ka auwae. I ka hihi ana o na maawe io ma ke kihi o ka waha holo aku kekahi maawe a Ma kekahi loha ihu, a me kekahi loha. Ewalu io mawaho o ka pepeiao, e huki ai a e luli ai ka pepeiao, aole nae e hiki i ka nui o kanaka ke hana ia mea, o ka lio a me ka hoki, a me kekahi mau holoholona ka i akamai loa. NA IO O KE A LALO. Maha. I\au. Opeapea oloko. Opeapea owaho. Oakaloihi. Lihi lalo o ka iwi hua, a me ka lihi luna o ka iwi ma- ha. Komo ae malaio o ke apo. Iwi a luna kokoke i ka iwi papalina, a ma ke apo. Wawae oloko o ka iwi o- peapea. Wawae owaho o ka iwi opeapea. Kumu pepeiao. NA 10 MA KA AI. Eeke. Alawa. Ka alu ma ka io kau a me ka hoehoe. Poo o ka iwi umauma a me ka hapalua mua o ka iwi leí. .anatomía. 31 Kahi e pili ai. • Kana hana. Kihi o ka waha. Huki iwaho a iluna ke kihi o ka waha. Kihi o ka waha. Ua ko- E mumu ai ka waha. mo ka auwai o na anoano nui ma ka lewa maloko o keia io. Kihi o ka waha. Huki ilalo ke kihi o ka waha. Mawaena o ka lehelehe E pelu i ka lehelehe ilalo. lalo. Poai ka nuku a pili me E poi ai ka nuku a e hooi na maawe o keia kihi. iwaho. Pili pu laua maluna o ka E opa i ka ihu. ihu. Ekolu io liilii maloko o ka pepeiao e huki ai, aia keka- hi ua pili ma ke au o ka hamare, e kui iho ai, a o kekahi ma kona wawae e hooala hou mai, mai ke kui ana, a o ke ko- lu aia ma ke keehi e umc ai oia. He mau io kuokoa lakou. NA 10 O KE A LALO. Mana mua o ka iwi a lalo. Huki iluna ke a lalo. He io ikaika loa i ka ñau ana. Kumu o ka mana mua, Huki iluna ka iwi a lalo, a me ka lewa o ke a lalo. a me ka hoolewa. Iwi a lalo, aoao maloko o E hoolewa ai i ka iwi a ka lewa. lalo. Aoao maloko o ka lewa o E hoolewa i ke a lalo. ke a lalo. Ka auwae. E huki ai ilalo ke a lalo, a e oaka ai ka waha. NA 10 MA KA AI. Ka alu o ke a lalo a me E huki ai ilalo ka ili o ka ka papalina. papalina. Puu ma ke kumu pepeiao, E alawa ai ke poo. a mahope mai. 32 Anatomía. He iwakaluakumamalima paha io i koe ma ka ai. He nui ka lakou hana ana, aka, no ka liilii o lakou, a no ka maopopo ole ma ka cielo maoli, aole i kakauia lakou ma keia palapala. No ka moni ana kekahi o lakou, no ka leo Na 10 MAWAHO O KA OPU. Ka inoa. Kahi e hookumuia^. Hío mawaho. Lihi lalo o na iwi aoao ewalu e kokoke ana i na pi- lali. Hio maloko. Na oi ivaena o na iwi pu- haka lalo ekolu, ma ka iwi kikala, a me ka lihi iwi papa- kole. Iliwai. Na pilali o na iwi aoao lar lo ehiku, ma na oi aoao o na iwi puhaka lalo ehiku, a me ka lihi papakole. Kupono. Pilali umauma. Kuoi. Puukole. NA 10 MALOKO 0 KA OPU. Pañi oloko Puka poai loihi o ka iwi papakole, ua paniia ka puka iaia. Ahalike puhaka. Lihi iwi papakole aoao ho- pe. Uhao uuku. Iwi kua lalo, oi aoao. Uhao nui. Na iwi puhaka a me ka iwi kua o lalo. Papakole maloko. Aoao maloko o ka iwi pa- pakole. NA 10 MA KE KEA PAA. Kau nui. Iwi lei, iwi umauma, a me na iwi aoao luna ehiku. Iwilei. Pilali o ka iwi aoao luna. Kan uukuu. Ke kolu, ka ha, a me ka lima o na iwi aoao. Anatomía. 33 kekahi, no ke alelo kekahi. He io huki ke alelo, ua hoo- kumuia i ka hihi ana o na io he nui loa, nolaila ka mama o ke alelo i ka olelo ana. NA 10 MAWAHO O KA OPU. Kahi e pili ai. Kana hana. Kaha keokeo waena o ka E hoonou ai i ka opu, a opu, mai luna a lalo, a me ina hookahi wale no io e hu- ka lihi o ka iwi papakole. ki ai e huli ai i ke kino. Na pilali o na iwi aoao E hoonou ai i ka opu, a e lewalewa, ma ke kaha wae- huli i ke kino. na, ma ka puukole a me ka iwi umauma. Kaha keokeo waena, mai E hoonou ai i ka opu. luna a lalo, a me ka pilali umauma. Iwi puukole. E hoonou ai i ka opu, a e hookulou ai i ke kino. Kaha keokeo waena ma- E kokua i ka io kupono. lalo o ka piko. NA 10 MALOKO 0 KA OPU. Kumu o ka poohiwi nui, o E kaa ai ka wawae ma- ka iwi hilo. waho. Iwi puhaka, a me1 ka iwi E paa ai i ke kuamoo, a e aoao lewa o lalo. huli paha i ka aoao. Iwi puukole, maluna ae o E kulou ai. ka luahuamoa. Iwi hilo malaio iki ae o E kaikai i ka uha. ka poohiwi iki. Iwi hilo ma kahi o ka E kaikai i ka uha. uhao nui. NA 10 MA KE KEA PAA. Awawa o ka iwi uluna. E huki mai ka lima ma- múa. Aoao lalo o ka iwi leí. E huki ai ka iwi leí ilalo. Iwi hoehoe oi nuku. E lewa ai ka hoehoe. 34 Anatomía. Kahi e hookumuia'i. Na iwi aoao luna ewalu. Lihi lalo o kekahi iwi ao- ao, moe kea ma ke alo. Lihi lalo o kekahi iwi ao- ao, rnoe kea ma ke kua. Mawaena o ka iwi uma- uma, aoao maloko. Eha io pololei ma ka ai e pili ana i ke kuamoo i mea e huki ai ke poo imua, a i ka aoao. NA IO O KE KUA. Ka, inoa. Nihomole mua. Kulana aoao mawaho. Kulana aoao maloko. Umauma. Hokua. Palahalaha kua. Nihomole lalo. Huinaha hio kua. Apaña. Uhau mua. Uhau lúa. Iwi ohope, a me na oi waena o na iwi ai a me na iwi kua. Lihi o ka iwi papakole, na oi o ka iwi kikala, a me na iwi puhaka a me na iwi kua aono paha, pili hoi i ka hoe- hoe. Na oi waena o na iwi kua lalo elua, a me na iwi puha- ka luna ekolu. Na oi waena o na iwi ai lalo ekolu, a me na iwi kua luna eha. Na ©i waena o na iwi ai lalo eha, a me na iwi kua eha oluna. Iwi ka, iwi papakole, me na oi waena a me na oi aoao o na iwi puhaka. E like me ka mua, he kaula palahalaha. Aole i pau loa na io e ke kua i ke kakauia. O NA IWI O KA LALA OLUNA. Hoehoeluna. Aoao oluna o ka iwi hoe- hoe a me kona lapa. Anatomía. 35 Kahi e pili ai. Kana hana. Iwi hoehoe aoao o lalo. E huki ai ka hoehoe ma- múa. Lihi luna o kekahi iwi ~] E huki ai na iwi aoao ilu- aoao- ! na, i ka hana ana, hanu ikai- Lihi luna o kekahi iwi { ka lakou ke naenae ke ka- aoao. J naka. Na pilali o na iwi aoao E huki ai na pilali iwi elima, koe elua maluna. aoao ilalo, i ka hanu ana. NA 10 O KE KUA. Iwi lei, a me ka iwi hoe- E lewa ai ka poohiwi, a e hoe. aia i ke poo. Iwi uluna, awawa no ke E kaa ai ka iwi uluna a e kaula o ka io uala. huki ai i hope. Lihi lalo o na iwi aoao E huki ai i na iwi aoao lalo eha, e kokoke i na pi- iwaho, a i lalo, a i hope. lali. Iwi hoehoe, mai luna a E huki ai ka hoehoe iluna lalo. a i hope. Ua moku mawae- na konu i elua io. Na iwi ai luna elua, a me E huki ai ke poo i hope, ka aoao o ka iwi ohope. a ma ka aoao. Lihi lalo o na iwi aoao, E huki ai na iwi aoao ila- he kaula palahalaha. lo, e hoeu ai i ke kino, a e hookupono i ka ai. Na oi aoao o na iwi kua E hookupono ai i ke kino. a pau, a me ka iwi ai lalo hookahi. Ua waihoia kekahi i pohihihi ole ai ka haumana. O NA IWI O KA LALA OLUNA. Ke poo o ka iwi uluna. E hapai ka lima iluna. 36 Ka inoa. Hoehoelalo. Mole nuku. Mole nui. Kaha. Kahalua. Upoho. Uala. Uluna. Kumukolu. Kuekue. Anatomía. Kahi c hookumu ia'i. Aoao o ka iwi hoehoe a me kona lapa. Aoao lalo o ka iwi hoehoe. Kihi lalo a rae ka aoao lalo o ka iwi hoehoe. Iwilei, a me ka oi lapa o ka iwi hoehoe. Oi lapa o ka iwi hoehoe. Na kae o ka iwi hoehoe. Elua kumu, aia kekahi ma ka oi nuku o ka iwi hoe- hoe, a o kekahi ma ka lúa no ka iwi uluna. Iwi uluna ma ka pili ana o ka io kaha. Ai o ka iwi hoehoe, a me ka iwi uluna ma ka ai a ma- waena. Puu mawaho o ka iwi uluna. He kanalima paha mau io, mai ke kuekue lima a hala loa i ka pau ana o na manamana, he hana wikiwiki ka keka- Olapa kano loihi. Hoalaloihi. Hoala pokole. Mohala manamana lima. Mohala lima iki. Hooala peahi. Pelu peahi owaho. Puu mawaho o ka iwi uluna. Puu mawaho o ka iwi uluna. Puu mawaho o ka iwi uluna. Puu mawaho o ka iwi uluna. Puu mawaho o ka iwi uluna. Puu mawaho o ka iwi uluna. Puu maloko o ka iwi uluna, a me ke kuekue. Anatomía. 37 Kahi e pili ai. Kana hana. Ke poo o ka iwi uluna E kaa ai ka iwi uluna iwaho. Iwi uluna ma ka puu- E kaa ai i ka iwi uluna puu o ka ai. iwaho. Aoao o ke awawa o ka E kaa ai ka iwi uluna. iwi uluna. Mawaena o ka iwi uluna. E hapai ka lima iluna. Mawaena o ka iwi uluna. E kaa imua a iluna ka iwi uluna. Iwi uluna, ma ka púa o ka E kaa ai ka iwi uluna ai. maloko. Kahi puu ma ke poo o ka E pelu mai ai ka lima iwi kano. iluna. Umauma o ka iwi kubita. He kokua no ka io uala. Ke kuekuelima ma ka iwi E hoopololei i ka lima. kubita. Ke kuekue lima. E kokua i ka hoopololei i ka lima. hi he akahana ka kekahi, he olapa mai, he olapa aku. Aole e pau lakou i ke kakauia. Iwi kano ma ka welau E olapa aku ai i ka lima kokoke i ka lima. a e huli iluna ka poho lima. Iwi manamana o ka lima E hoala i ka peahi lima. kuhi. Iwi peahi o ka lima loihi. . E hoala iluna. Na iwi manamanalima a E mohala ai i na mana- u. mana lima. Puupuu lúa o ka lima iki. E mohala ai i ka lima iki. Iwi manamanalima o ka li- E hoala i ka peahi iluna. ma iki. Iwi poepoe ma ke kihi o E pelu i ka peahi iloko. ka lima. 4 38 Anatomía. Ka inoa. Poholima. Kahi e hookumuia'i. Puu maloko o ka iwi uluna. Pelu peahi oloko. Olapa omole. Olapa iwi kano pokole. Hooala lima nui. Puu maloko o ka iwi ulu- na. Puu maloko o ka iwi uluna, a me ka umauma o ka iwi kubita. Puu mawaho o ka iwi uluna, a me ka lapa o ka iwi kubita. Mawaena o ka iwi kubita a me ka iwi kano. Hoopololei mua o ka lima Mawaena o ka iwi kubita nui. a me ka iwi kano. Hoopololei lúa o ka lima Iwi kubita ma ke kua.. nui. Kuhi. .Mawaena o ka iwi kubita. Pelu kumu manamanali- Puupuu o loko o ka iwi ma. uluna, umauma o ka iwi ku- bita, a me ke poo o ka iwi kano. Malaio ae o ka umauma kubita. (Komo kona mau kaula ma ka puka o na kau- la o ka pelu kumu.) Iwi kano aoao luna ma ke alo. Iwi kubita aoao manama- na iki kokoke i ka pulima. He nui na io i koe no ka lima, he kanaha paha lakou, he keu aku paha. He mau io pakole, ua hookumuia ke- kahi ma ka pulima, a o kekahi ma na iwi peahi, a ua pili ma na iwi manamana kekahi, a o kekahi ma na kaula loi- hi o na io o ka lima, i mea e kokua ai ia lakou ma ka la- kou hana. NA IO O KA LALA OLALO. Hena. Lihi o ka iwi papakole, ma ka puukole. Pelu welau manamanali- a. Peíu loihi o ka lima nui. Olapa ahalike. Anatomía. 39 Kahi e pili ai. Kana hana. Olona kupee o ka puupuu E pelu ai ka lima. lima, a nianamana aku i olona poho lima. Iwi manamana o ka lima E pelu ai i ka lima. kuhi. Ka lapa mawaena o ka E olapa mai i ka lima iwi kano, aoao mawaho. ilalo ka poho. Iwi kano aoao maluna a E olapa i ka lima mawa- mawaho. ho a iluna ka poho. Iwi peahi o ka lima nui, E hoala i ka lima nui ilu- a me ka pulima. na. Iwi manamana mua o ka E hoala i ka lima iluna a lima nui. iwaho. Iwi manamana kolu o ka E pelu ai ka lima nui lima nui. iluna. Iwi peahi o ka lima kuhi. E hoopololei i ka lima kuhi. Ma ka iwi lúa o na ma- E puupuu ai i ka lima. namana a pau. Na iwi manamanalima a E puupuu ai i ka lima. pau ma ka welau. Iwi manamana welau o E pelu ai ka lima nui. ka lima nui. Iwi kano aoao manama- E olapa mai ka lima ilalo na nui. ka poho. O na hana wikiwiki ka i ku pono loa i na io pokole, o ke kahakaha, o ke kakau lima, a me ke puhi ana o ka ohe, oia kekahi mau hana ku pono i ua mau mea io nei. He huki aoao ko kekahi e kiwi ai ka lima, he pelu ko kekahi. Aole nae i kakauia ko lakou inoa ma keia pa- lapala. NA IO O KA LALA 0LAL0. Lapa kalakala o ka iwi hi- E hapai i ka uha maluna. lo, kokoke i na poohiwi. 40 Anatomía. Ka inoa. Kahela loihi. Kahela pokole. Kahela nui. Pañi owaho. Lemu nui. Lemu waena. Lemu uuku. Kapakahi. Mahoe. Ahalike uha. Olona. Hoahaaha. Ololi. Alaea. Alo uha. Kua uha. Pololei uha. Malaio Kaula lemu. Olona lemu. Kahi e hookumuia'i. Lihi o ka iwi papakole, ma ka puukole. Alo o ka iwi papakole, ma ka lala o ka puukole. Lala o ka iwi puukole. Mawaho o ka puka poai- loihi. Lihi o ka papakole, a me ka iwi kikala. Lihi a me ka aoao mawa- ho o ka papakole. Aoao mawaho o ka papa- kole. Aoao maloko o ka iwi ki- kala. Iwi lemu. Iwi lemu. Kihi oluna o ka iwi papa- kole. Kihi oluna o ka iwi papa- kole. Iwi puukole. Iwi papakole, kokoke o ka lúa huamoa. Kumu o ka poohiwi nui, a me ka lapa kalakala o ka iwi hilo. Poohiwi uuku a me ka la- pa kalakala. Poohiwi uuku o ka iwi uha, pono keia io i ka io alaea. Iwi lemu. Iwi lemu. Anatomía. 41 Kahi e pili ai. Kana hana. Mawaena o ka lapa kala- E hapai i ka uha maluna, kala o ka iwi hilo. Maluna o ka lapa kalaka- E hapai i ka uha ae hoo- la. pili mai iloko. Lapa kalakala mai luna a E hoopili mai i ka uha ilo- lalo. ko, a e kokua i ka hapai ana. Iwi hilo ma ka poohiwi E kaa a e huki i ka uha nui. mamúa. Kahi oluna o ka lapa ka- E huki i ka uha malaio a lakala. e kaa mawaho. Poohiwi nui o ka iwi hilo. E kokua i ka lemu nui. Kumu o ka poohiwi nui. E kokua i ka lemu nui. Kumu o ka poohiwi nui. E kaa ai i ka uha mawa- ho. Kumu o ua poohiwi la, E kaa ai i ka uha mawa- ho. He lapa mawaena o na E huki ai i ka uha mawa- poohiwi. ho. Ke olona e wahi ana i ka E huki i ke olona a ma- uha. loeloe. Aoao maloko o ka iwi ku, E kaikai i ke kapuwai ma ke kuli. maluna o ke kuli. Aoao maloko o ka iwi ku, E pelu i kuli. ma ke kuli. Iwi kuapoi lihi luna. E hoopololei i ke kuli. Iwi kuapoi lihi ¡una a ma- E hoopololei i ka wawae. waho. Iwi kuapoi lihi luna a ma- E hoopololei i ka wawae. loko. Iwi kuapoi lihi luna. E hoopololei i ka wawae. Ekolu io ololo uha, elua maloko, hookahi mawaho. Poo o ka iwi ku aoao ma- E pelu i ka wawae. loko. Poo o ka iwi ku aoao ma* E pelu i ka wawae. hope. 4* 42 Anatomía. Ka inoa. Kahi e hookumuia'i. Poolua. Iwi uluna. Pokole. Puupuu mawaho o ka iwi hilo. Kekahi o na ¡o malaio o ke kuli. Oloolo wawae mawaho. Na puupuu. lalo o ka ] iwi hilo. Oloolo wawae maloko. Poo o ka iwi ku a me ¡ ka iwi pili. J Libini. Puupuu mawaho o ka iwi hilo a me ke aa hookuina. Pelu .mua. Poo maluna o ka iwi ku. Pelu hope. Iwi ku aoao mahope. Kikoo loihi. Poo o ka iwi ku, a me ka aoao mawaho o ka iwi pili. Ivikoo pokole. Iwi pili aoao mawaho. NO KA POAI ANA O KE KOKO. Üa ninau pinepine ia na kanaka o Hawaii nei, i ko la- kou manao i ka holo ana o ke koko, a me ka manao o ka poe kahikb, aole i loaa he manao ko kekahi i ka holo ana o ia mea. Kuhi lakou he moe malie ke koko maloko o ka io, a i raokuia alaila kahe; a i nui ke kahe ana, manao iho la lakou ua nui hoi ka eha. Aole lakou i ike he koko maloko o na aa, o ko lakou man*io he makani ko loko o aalele, a no ka pana ana, kuhi lakou he hanu a he ea ko loko. Ua oleloia he wai wale no ko loko o ka puuwai, nolaila kona inoa; malia paha ua kapaia he puukoko, ina ua ike pono lakou he koko ko loko o ia puu. Aole pela ka manao o kanaka naaupo o Beritania i ka wa kahiko. ike pono lakou he koko maloko o na aa, a kahe no ke moku i ka pahi. Aka, aole i maopopo ka poai ana, manao lakou e pii ke koko i ka po mai lalo, a pau loa ke koko iluna i ke poo paha, a i ka hele ana i ke ao emi iho la ke Anatomía. 43 Kahi e pili ai. Kana hana. Poo o ka iwi ku aoao E pelu i ka wawae. mawaho. Poo o ka iwi ku aoao ma- E kokua i ke pelu ana. loko. Kekahi o na ¡o malaio o ke kuli. LTa hui pu laua i ke kaula E huki ai ke kuekue ilu- hookahi a pili i ke kuekue. na, a me na manamana wa- wae ¡lalo. Iwi kuekue kokoke i ka E kokua iki i na oloolo, a mea maluna. e huki i ke aa malaio. Maluna pono o ka puu- E hoala a¡ i ke kapuwai. puuwawae. Iwi makia waena a me E huki ai i ke kapuwai ka iwi waapa. il keia no ka hanu ana, a i kona huki ana ua like me ka mea orno; a huki ilalo ke ake ma na, alaila komo mai ka makani ma ka ihu, e pañi ai i ka hakahaka. O ka lele ana o ka oili, a me ke kapalili ana o ka houpo, oia paha ka eeke ana o keia paku o na kea. O ke uke paa oia ma ka aoao akau, malaio ae o na aoao a hiki i ka houpo. O ke au kana mea e hana'i noloko mai o ke koko. I ka hoi .ana mai o ke koko eleele, mai na naau mai, a hele i ka puuwai, komo na aakoko maloko o ke akepaa a ua hoomanamana bou ia lakou malaila, i«hoo- kaawaleia ke au noloko mai o ua koko eleele la. Alaila hui pu ia na aakoko i hookahi, a pii aku, a komo iloko o ke aakoko e pii ana. Ua waihoia ke au maloko o kona aa, a hiki i ka manawa e ai ai ke kanaka i ka ai, kahe aku la ke au, a komo iioko o ka opu e huiia me ka ai. Aole i akaka lea ke kuleana o ke au malaila: ua manaoia, oia ka mea e hookaawale ai ka mea maikai o ka ai, a koe ka mea ino, a me ke okaoka. Aia ma ka aoao hema ka opu. Oia ka laulau no ka ai, he lahilahi, a he nui ke koko maloko o na aa mawaho ona. O ka hana, oia ka hoonapele i ka ai. O ke ake niau, he ake loloa ia e pili ana mawaho o ka opu; aole i akaka kana liana. Olelo kekahi poe he wai- hona koko no ka opu, no ka nui o ke koko maloko ona,aole nae i ike pono ia. Alúa ano o na naau, o ka mea nui a me ka mea liilii. Ua uhiia lakou a pau e ka makaupena. Aia ka mua o na naau liilii, ma ka pau ana o ka opu. Hookahi kapuwai 52 Anatomía. " kona loihi, nolaila i kapaia naau kapuwai. Ma keia naau e komo ai ka nuku o ke au. Mai ka naau kapuwai a hiki i ka naau nui, eha anana ka loa o na naau liilii, a he hookahi paha iniha ka nui ke anaia mai kekahi aoao a i kekahi aoao. Ua poai ka naau liilii a anapuu a puni ka piko, alaila komo iloko o ka naau nui o kauha kona inoa, aole e komo kekahi piko o ka naau iloko o kekahi e like me ka naau kapuwai; ua komo huina ha maluna aku o ke poo o kauha. Elima kapuwai ka loa o kauha, aia kona poo ma ka hena akau; pii mai la ia mai ka puupaa akau, a huli ae malaio ihooke akepaa, a mawaho o na naau liilii, a hiki i ka aoao hema malaio iki ae o ka opu, alaila hoi ilalo a hele kekee, a hiki i ka iwi kikala, malaila e iho ai mawae- na konu a puka aku mawaho. Eia ke ano o ka hele ana o ka ai mai luna a lalo. Ko- mo ka ai iloko o ka waha, e nauia e na niho a wali, a hui- pnia me ka wale o ka waha; oia kekahi mea e hooheehee ai, alaila mai iho la; hele ka ai maluna o ke alelo, a ma- luna hoi o ka puka o ke kaniai, poi mai la ke kileo a paa ka puka, i komo ole ka ai ma ke kaniai, iho aku la ka mana ai a komo iloko o ka opu; malaila e huiia'i me ka wai o ka opu, he wai pahee a he ikaika hoi i ka hoohee- nee. Oia, a me ke kuha i moniía mamúa, a me ka ma- hana, a me ka mahola ana o ka opu, ka mau mea e lilo koke ai ka ai i hehee, a komo iloko o ka naau kapuwai. Ua omoia kekahi o keia mea heehee i ka wa e noho ana maloko o ka opu, a ma ka naau kapuwai, omoia no, a pe- la e omoia a hala na anana elima o na naau, a pau ka momona o ka ai, a koe wale no ka mea ino. He kinikini na ttaomo e hookomo ana ko lakou waha ma na naau a pau, he liilii me he hulu puaa la ka nui, a ua piha lakou i ka ai heehee, ua like me ka waiu kona ano. Huiia na aaomo i hookahi ma ka aoao hema o ke kuamoo, ua like kona nui me he hulu nene la, he keekee nae ka waiho ana. Pii ka wai momona ma keia aa a hiki ma ka ai, alaila komo iloko o ke aakoko o ka lima hema, a holopu me ke koko a hiki i ka puuwai ,a malaila aku, a hiki i na Anatomía. 53 wahi a pau, e lilo ai i io, ai iwi, a i m mona, a i na mea a pau loa e ikaika ai ke kino. He bolo mau keia, nolaila, aole e pono ke kanaka ke noho wale, aole é ai i ka ai. O ka ai pinepine ka pono, i ekolu paha ai ana i ka la hooka- hi, aka, aole e pono ke hooluhi hewa i ka >pu a hoohana nui ia ia i ka ai nui loa, o kaumaha a awaawa ka ai ma- loko o ka opu. He kumu ia o ka haoa a me ke nahu, a me ka wela o ka opu, a me ka boopailua", a me ka luai, i pau ka mea e hiki ole ai ia ia ke hana i ke kiolaia'ku, a haalele. Eia kekahi hewa nui o ke puhi baka, o ke kuha wale ia'ku o ka wale o ka waha, ka mea e pono ite moniia i mea e hooheehee ai i ka ai; a ina paha ua mloko o ke konahua, ma ka akau kekahi ma ka hema kekahi, a maluna iki ae o na iwi papakole. O ka laua oihana, oia ka hookaawale i ka mimi noloko mai o ke koko, noi.'.ila holo nui ke koko malaila, ma ke aalele mimi, he manamana o ke aalele lapuu. Pakahi ka auwai loihi no laua e kahe ai ka mimi a komo ma ka aoao malaio o ke koana mimi: he umi ini- ha ka loa o keia auwai. He wai ka mimi, he paakai ke- kahi mea maloko, a me ka puna, a me ia mea aku, ia mea aku; he umikumamakahi mau mea maloko o ka wai mimi, a nui na mea e hele ai mailoko aku o ke kino ma ka mimi ana. A i kekahi manawa e huiia na paa¡ ai a me ka puna, a nui ka haku, aole e hiki ke puka ai u, ulu ia i pohaku nui no ka hui mau ana mai o ka puna maloko o 54 Anatomía. ka mimi. O ke kaa ana o ua pohaku la maloko o ke koana mimi, he mea eha loa ia a make loa ke kanaka i ka eha. Nolaila kaha ka poe ike ma ia hana, a komo i loko o ke koana mimi, houia ka upa maloko, lalau ia ka poha- ku, a unuhiia mai la. Ua nui na wai i koe, noloko mai o ke koko. O ka hou kekahi mea nui noloko mai o na manamana aalele maka- lii ma ka ili, a no ka makalii o lakou puka ka wai wale no aole e hiki aku ke koko ulaula. Malaila kekahi kumu o ka mai, no ka mea i ka wa e pa mai ai ka makani huihui, a o ka wai anu paha, pili koke na waha a pau o keia mau aa; hooikaika iho la ka puuwai i kana hana e puka aku ai ka wai, aole e hiki, wela mai la ke kino, inoino maloko o ka opu, no ka wela; a no ka holo ikaika paha o ke koko ma ke ake paa, nui ke au i hanaia, oia no ka lena. A o ka puholoholo, kekahi mea e pono ai, a o ka laau naha kekahi i puka ka wai malaila. He paakarkekahi maloko o ka hou, a he puna no kekahi. O ka upe kekahi wai ua hanaia e na aalele o ka ihu. O ka wale o ka waha, na na anoano ia e hana, aia malaio o ke elelo kekahi a ma na hookuina iwi a lalo kekahi a ma kahi e kekahi. O KA HOOMAOPOPO ANA I NA KII. E nana oe i ka hua palapala a i ka hua helu paha ma keia palapala, a o ka hua like ma ke kii oia ka mea i hoaka- ka ia. KII I. Ua hooiiiiliia'i na iwi a pau o ke kanaka a hookuiia'i a pili pono kekaki i kekahi. Eia na iwi i ikeia ma ke alo, o ka hua palapala he kuhi ia i ka hua e like pu ana ma ke kii. o na iwi o KE POO. a, Iwi lae. h,h, Iwi papalina. f, Iwi hua. k, Iwi a luna. i, Iwi maha. /, Iwi a lalo. o, Iwi opeapea. m, Iwi ai, «, Iwi ihu. Anatomía. 55 0 NA IWI O KE KINO. a, Iwi kua he 12. u,u,u, Iwi aoao lalo he 5. e, Iwi puhaka he 5. h, Iwi ka. V, Iwi umauma. k,k, Iwi papakole. o, Iwi aoao oluna he 7. /, Iwi puukole. m,m, Iwi lemu. O NA IWI O KA LALA O LUNA. o,a, Iwi lei. u,u, Iwi kubita. e,e, Iwi hoehoe. h,h, Iwi pulima. ¿,t, Iwi uluna. k,k, Iwi manamanalima. o,o, Iwi kano. O NA 1W1 O KA LALA OLALO. a,a, Iwi hüo. u,u, Iwi pili. e,e, Huamoa h,h, Iwi kuekue. i,i, Iwi kuapoi. k,k, Iwi manamanawawae. o,o, Iwi ku. KII II. Ma keia kii ua hoohuliia'i ke kanaka a ikea mai na iwi o ke kua. o na iwi o KE POO. a,a, Iwi hua. o, Iwi papalina. r, Iwi hone. u, Iwi a lalo. Iwi maha. O NA ¡Wl O KE KINO. «, Iwi ai. o,o, Iwi papakole. e, Iwi kua. u, Iwi kikala. i, Iwi puhaka. h, Iwi okole. O NA IWI O KA LALA OLUNA. o,o, Iwi lei. u,v, Iwi kubita. e,e, Iwi hoehoe. h,h, Iwi pulima. i,i, Iwi uluna. k,k, Iwi manamanalima. o,o, Iwi kano. O NA IWI G KA LALA OLALO. o,n, Iwi hilo. o,o, Iwi kuekue. e,e, Iwi ku. »,«, Iwi puupuuwawae. ij, Iwi pili, &>A, Iwi manamanawawa© 56 Anatomía. KU III. 3 4 Iwi lae. Iwi maha. a,c, Hakahaka. a, Hapa unahi. e,e, Makalua. e, Oi apo. i,i, Oi ihu t, Kumu pepeiao. o, Lapa io maha. u,u, Lihi kuemaka: o, Oi kui. u, Puka pepeiao mawaho 5 6 PíKO 0 KE POO. Iwi elelo. o, Iwi lei. e,e, Iwi hua. 7 ¿. Iwi hope. 1,1, Hoai manawa. NA IO 0 KA PEPEIAO. 2,2, Hoai kaupaku. 1, Hamare. 3,3, Hoai kala. 2, Kua. 4,4, Hoai maha. 3, Keehi. o, Manawa hope. 4, Keehi ua huliia ilalo. u, Manawa mua\ 5, Iwi hoehoe. 8 Iwi OPEAPEA. 1,1, Eheu nui ma ka maha. 2,2, Eheu iki. 3,3,3,3, Na wawae. KII IV. 7 Ke KUAMOO. 1,2,3,4,5,6, lie mau aalolo e puka mai ana mawaena o ke kuamoo. 7. Pauku o ka naau liilii. 8, Iwi okole. 9,9, Na puupaa. 10, Akcpaa. 11, Opu. 9 Iwi UMAUMA. a,a, Kahi e pili ai me ka iwi lei. e,c, Kahi o ka iwi aoao mua. i, Kahi o ke kaniai He iwi ai. o, Kona kino. e, Ka oi waena ua hoomana- manaia. i, Wahi e pili ai me kekahi w. o,o, Oi aoao. tt, Puka aalolo kuamoo. 10 Iwi puhaka. o. Kona kino. e, Oi waena. i,i, Kahi e hui ai me kekahi iwi. Anatomía. 57 0,0,0, Ma keia mau wahi ka pili ana o na iwi aoao. «, Kahi e pili ai ka pilali iwi umauma. Oi KII V 11 12 Hookuina o ka hua moa Hoehoe. 1, Iwi papakole. I, Iwi le i. 2, Lúa no ka huamoa. 2, Iwi umauma 3, Iwi hilo. 3, Iwi hoehoe. 4, Huamoa. 4, Iwi u una. 5, Kaula olona. 13 14 KüEKUELIMA. Pulima MALOK 1,1, Iwi kano. 1, I wi k jbita. 2,2, Iwi kubita. 2, Iwi kano. 3,3, Iwi uluna. 15 16 Pulima maloko. Peahilima. 1, Iwi waapa. 1, Lima kuhi. 2, Iwi mahina. 2, Lima loihi. 3, Iwi makia. 3, Lima komo. 4, Iwi poepoe. 4, Lima iki. 5, Iwi ahalike. 6, Iwi ewaewa. 7, Iwi nui. 8, Iwi lou. KII VI. 21 22 Puupuuwawae. Kapuuwai. 1,1,1, Iwi ku. 2,2,2, Iwi pili. 3,3,3, Na olona. 23 Iwi manamanawawae. 1, Iwi ami. 2, Iwi kuekue. 3, Iwi ipuka. 4, Iwi ahalike. 5, Iwi makia kolu. 6, Iwi makia lúa. 7, Iwi makia mua. 24 Iwi manamanawawae nui. 58 Anatomía. KII VIL ~o 26 Kekuü. He lima ua paa i na olona. 1, Iwi kano. 2, Iwi kubita. 27 He wawae ua paa i na olona. KII VIII. 29 Na 10 0 KA MAKA. I, Ohope lae. 2, Puku puku emaka. 3, Poailihilihi. 4, Mimino. 5, Hooewanuku mua. 6, Hooewanuku waena 7, Hoopinanalehelehe li 8, Puhi. wa 9, Poaiwaha. 10,10, Pelulehelehe lalo. KII IX. 31 ■ 30 !, Ohopelac. 2, Puhi. Hooewanuku mua. Hooewanuku waena. Hooewanuku hope. Alawa. Haku hana wale no ka 32 1, Alawa. 2, Oakaloihi. 3, Kaniai. 4, Iwilei. 33 1, Pañi oloko. 2, Papakole maloko. 3, Uhao nui. 4, Lihi iwi papakole. 1, Kulanaaoao mawaho. 2, Kulanaaoao maloko. 3, Kupono. 4, Kuoi. 5,5, 6,6, KII X. Iliwai. Kaha keokeo. 34 1, Eeke. 2, Kau nui. 3, Kau uuku. 4, Niho mole mua. 5, Hio mawaho. 53 1, Kaha. o Hoehoe luna. 3, Hoehoe lalo. 4, Palahalaha kua KII XI. 36 1, Hokua. 2, Huinaha hio kua. 3,3, Palahalaha kua. Anatomía. 59 « 5, Mole nui. 4, Nihomole lalo. 6, Mole uuku. 5, Apaña. 7, Kumukolu. 6,7, Lemu nui. 8, Uluna. 37 J> Olapa omnle. -5 Pelu p eahi oloko. 3, Poho 1 ima. 4, Pelu p eahi owaho. 5, Uala. KII XII. KII XIII. 1, 1,1,1,1, Hokua 33 l) Palahalaha kua. 1, Olona kupee. 3»i Kaha. 2, IMohala manamanalima. 4, Hoehoe lalo. 3, Mohala lima iki. 5, Kumu kolu. 39 6, 1, Alawa. 41 Lemu waena. KII 1, Pelu manamanalima. 40 1, Olapa ornóle. 2, Olapa ahalike. XIV. 42 1, Hoahaaha. o Kapakahi. 2,2, Alaea. £ Aalolo wawae. 3, Kuapoi. 4, Poolua. 4, Pololei uha. 5> Olona lemu. 5, Aalele. 6, He aalolo. 43 8, He aalele, a mawaena o 0 na aalele o ka ia, a me ka laua he aakoko. puuwai. 9,! ■'.), Oloolo wawae. a, puuwai. KII XV. 44 45 0 na aa, a me na io. 1, 0 na aakoko. 1, lo Pololei ua okiia. 2, Aalele. o Hoahaaha. 3, Oloolowawae. 3Í Alaea. 46 4, Ke aalele. O na aoao elua o ka puuwai, 5> Ke aakoko. ua hookaawaleia. 6, Ke aalolo. 60 Anatomía. KII XVI. 47 48 O na wawae, ua kahaia e ikea'i na io, a me na kaula, I, Olona kupee. 49 Kapepeiao. KII XVII. 50 51 O na wawae. I, Oloolo wawae. 2, Libini. 52 Pepeiao oloko. 53 O ka maka. 1, Aalolo nana. 2, Onohe akaka. 3,4,5, Na wahi o ka maka. 6, Poniu. KII XVIII. 54 O ka Puuwai. 1, Aakoko e iho ana. 2, Aakoko e pii ana. 3, Aakoko akepaa. 4, Aalele akemama. ñ, Aakoko akemama. 6, Aalele lapuu. 7, Aalele pokole. 8, Aalele oa hema. 9, Aalele iwilei hema. 10, Opu hema. 11, Pepeiao hema. 12, Pepeiao akau. X, Aakoko puuwai. 55 KII XIX. 56 0 ka lolo, a me na manama- Na naau. na lolo i kahaia a kaawale. 1, Opu. 1, Lolo. 2, Kauha. 2, Manamana o ka 5 o na 3, Naau nui. aalolo. 4, Naau liilii 3, Aalolo iwi aoao. 4, Aalolo Puhaka. 5, Aalolo kikala. O na manamana o ke aalele oa, ua mokuia ka iwi puniu e ka pahiolo e ikea mai ai ka lolo a me na manamana o ke aalele lolo, a. 1, Aalele oa. 2,3, Na io Hooewanuku i okiia i ka pahi. 4, Puhi. 5, Ñau. O na púa ka mea e akaka ai ka holo ana o ke koko malo- ko o na aa. 57 ¿"1 /fe' V?' /! %• v\- \ ■*: ir TIL •:; '7'- 7»'fe>, fefe¥s '•'' '' v''i"\\'\l\fe V* : ^fe'feP f .i "1% fef|| ||if'Ip^ 11' ~~^ ^/f f/1 ^ ■'«'i1™ s , á ^ ■/ ir Y ">J 11 ■■Mam tfefe I m 18 7 i J 0732 JJ VI v4l IR jrr XJT mi > izzr Lesivas deaoldlfled vlth metfayl magneslum o&rbonate. New all-rag end papar signa- tures* Unbleaohed Unen hlnges* Hand seved headbands. Rebound in quarter Russell's oasis morocoo. Band marbled paper sldes and vellum oomers. Leather treated vlth potasslum laotate and neat's foot olí and lanolin. December, 1979* Y)